Tου Γ. Καπουρνιώτη
Στις 8/5/2023, επισκέφτηκε το σχολείο μας, το Μουσείο Ελληνικής Παιδείας, στην Καλαμπάκα. Σε αυτό εκτίθενται μοναδικές συλλογές του συλλέκτη Παύλου Μπαλογιάννη σχετικές με την ελληνική εκπαίδευση και την παιδεία γενικότερα. Εκεί, βρίσκεις ένα κομμάτι της καρδιάς του και όταν τον ρωτάς τι ήταν αυτό που τον οδήγησε να δημιουργήσει αυτή τη συλλογή απαντά με τρεις λέξεις: Αγάπη – Στέρηση – Περιέργεια. Αγάπη για το βιβλίο, γιατί χωρίς αυτή τίποτε δεν μπορεί να γίνει. Στέρηση γιατί το βιβλίο το στερήθηκε στα παιδικά του χρόνια και περιέργεια που τον παρακινούσε συνεχώς να μάθει για την εκπαίδευση, για τα βιβλία και τα αντικείμενα που χρησιμοποιήθηκαν από τους μαθητές παλαιότερων εποχών.
Μέσα από αυτό το πανόραμα της ελληνικής εκπαίδευσης συναντήσαμε παλιά αναγνωστικά, τετράδια, μολύβια, αριθμητήρια, δερμάτινες τσάντες, ποδιές, άσπροι γιακάδες, σχολικά παιχνίδια, χάρτες, χάρακες, ενδεικτικά, κονκάρδες, σήματα, θρανία ξύλινα, η έδρα, οι χάρτες με τις τέσσερις εποχές… Βέβαια, αυτό που ενθουσίασε τα παιδιά ήταν οι μαθητικές ποδιές, τα πηλίκια με την κουκουβάγια, τα σήματα, οι δερμάτινες, υφαντές και κεντητές τσάντες, οι τίτλοι σπουδών αλλά και σχολικά περιοδικά και παιχνίδια των μαθητών. Γνώριμα εκθέματα σε ένα βουβό déjà vu…
Με έκπληξη παρατήρησα πως τα παιδιά πλησίασαν στην αρχή με μια απλή περιέργεια, όπου καθώς περνούσε η ώρα μεταμορφώνονταν σε ένα ζωηρό ενδιαφέρον, απρόσμενο πρέπει να ομολογήσω, και μετατράπηκε έτσι η επίσκεψή μας σε ένα πραγματικό εκπαιδευτικό ταξίδι. Ένα ταξίδι, όπου το τότε σχολείο – Νηπιαγωγείο, Δημοτικό Σχολείο, Σχολαρχείο, Γυμνάσιο και Λύκειο από την ίδρυση του ελληνικού κράτους έως σήμερα – συναντιέται και συγκρίνεται με την σημερινή σχολική τους πραγματικότητα.
Ωστόσο η δική μου συγκίνηση ήταν όταν αντίκρισα το πιο διάσημο αναγνωστικό. Ήταν το «Αλφαβητάριον», όπου απεικονίζει στο εξώφυλλό του δυο παιδάκια αγκαλιασμένα να διαβάζουν. Τα παιδάκια στο εξώφυλλο είναι ντυμένα με την τότε σχολική ενδυμασία, με το χαρακτηριστικό μπλε και άσπρο. Η ποδιά δηλαδή και ο γιακάς, που αντιστοιχούσαν στα χρώματα της ελληνικής σημαίας. Ο μπαμπάς Θωμάς, η μητέρα Φανή, η Άννα, ο Ρήγας, η Νίνα, είναι μερικοί από τους πρωταγωνιστές του βιβλίου. Η πιο διάσημη βέβαια είναι η Λόλα και το μήλο της. Φυσικά ο τόνος ήταν περισπωμένη, καθώς μακρά παραλήγουσα πριν από βραχεία λήγουσα παίρνει περισπωμένη… Το «Αλφαβητάριον» παρέμεινε στα σχολεία έως το 1974, οπότε το αντικατέστησε: «Η γλώσσα μου».
Όταν συναντάς ή διαβάζεις ένα παλιό αναγνωστικό βιβλίο, δεν ξέρεις πού ακριβώς βρίσκεσαι. Και όχι μόνο αυτό – διασκορπίζεσαι και διχάζεσαι. Ένα κομμάτι σου μεταναστεύει. Το παρελθόν επιστρέφει με άλλη πρόσληψη εικόνων. Η πραγματικότητα μεταπλάθεται. Η ζύμη της φαντασίας φουσκώνει και ξεχειλίζει τη σκέψη σου από τις δικές της παραστάσεις. Στο παλίμψηστο της μνήμης βρίσκεις αλλεπάλληλες επιστρώσεις του χρόνου. Ψάχνεις για σημάδια. Όταν τα βρίσκεις αυτά, σε οδηγούνε εκεί που εκείνα θέλουν. Τα ακολουθείς και αφήνεσαι να γευθείς σε απόλυτη πληρότητα τις στιγμές έκστασης. Ψυχανεμίζεσαι μήπως βρεις τις παλιές ανάσες ξέροντας ότι κάτι συνέβαινε τότε. Αγκιστρώνεσαι από τις εικόνες. Εκεί βολεύεται πιο καλά η παιδική ονειροπόληση, εκεί φωλιάζει η φαντασία και στήνει αργαλειούς για να υφάνουν το μέλλον. Το παλιό αναγνωστικό σου ζητά να πας ανάποδα. Να αγγίξεις την παιδική απορία, να καταλαγιάσεις την άγουρη ανησυχία και να την καθησυχάσεις.
Η ανάγνωση έχει και άλλη στρώση γεγονότων, το σκηνικό της σχολικής ζωής. «Εκείνο το κεφάλαιο» θυμίζει την ξαφνική απόφαση του δασκάλου για εκδρομή κάπου στην εξοχή και ήταν η εκδρομή τότε μέγα γεγονός, γιατί ήταν έξοδος από τα στενά περιθώρια του χωριού και της τάξης. Το «άλλο κεφάλαιο» θυμίζει το ομαδικό ξύλο με τη βέργα από λυγαριά, γιατί επικράτησε φασαρία όταν έλειψε ο δάσκαλος για να πάει στο τηλέφωνο και ο γνωστός μαρτυριάρης το ανέφερε πριν ακόμα μπει στην αίθουσα. Και να ήταν μόνο αυτό… Το «παρά άλλο κεφάλαιο» θυμίζει τις αποκριές στο χωριό με τα παιχνίδια των μεγάλων στην κεντρική πλατεία, με τα αστεία και τα υπονοούμενα να γίνονται η μόνιμη ενασχόληση εκείνων των ημερών. Και το «άλλο πιο κάτω» αποκαλύπτει τη μελέτη για τα επαγγέλματα και για τους κατοίκους του χωριού που έκαναν αυτά τα επαγγέλματα του αναγνωστικού. Παράδειγμα, ο μπαλωματής που το μικρό του μαγαζάκι ήταν πάντα γεμάτο από μπαταρισμένα, λόγω μπάλας, παπούτσια μικρών και από αρβύλες των μεγάλων πολυφορεμένες και ταλαιπωρημένες στις δουλειές και στα λασπόνερα.
Αλλά ο δάσκαλος μπορεί να βάραγε, ήταν όμως και πολύ καλός στις συμβουλές – ναι τότε οι δάσκαλοι ήταν όλο συμβουλές. Εκτός από ανάγνωση, μάθαινε στα παιδιά και κανόνες καλής συμπεριφοράς, Το αποδεικνύει και το αναγνωστικό με τη ζωή μέσα στην οικογένεια. «Τικ Τακ, τικ-τακ, χτυπά το ωρολόγι. Χτυπά σαν να λέει: Ώρα οχτώ Καληνύχτα», διαβάζεις σε μια σελίδα, ενώ σε άλλη βλέπεις στο σκίτσο όλη την οικογένεια να είναι μαζεμένη γύρω από το οικογενειακό τραπέζι. Και όχι μόνο αυτό, αλλά ο δάσκαλος έλεγε και άλλα που συνέβαιναν στην πατρίδα μας και δεν τα μάθαιναν από πουθενά αλλού. Μάθαιναν για τους πολέμους, για τη φτώχεια, για το κράτος, για την πιο σκληρή ζωή των αγροτών σε άλλες περιοχές που δεν είχαν καθόλου περιουσίες, για τις πόλεις που θα μάζευαν στο μέλλον πολύ κόσμο, για τις εφαρμογές του ηλεκτρικού ρεύματος που ακόμα δεν ήξεραν τι ακριβώς είναι αυτό, για ποδοσφαιρικά ζητήματα…
Πιάνοντας και χαϊδεύοντας και ξεφυλλίζοντας διαρκώς πότε προς τα μπροστά και πότε προς τα πίσω το παλιό αναγνωστικό παίζεις με τα ξεπετάγματα της μνήμης και προσπαθείς να τινάξεις την παχιά σκόνη του χρόνου, κοροϊδεύεις του χρόνου το κούρσεμα, αγγίζεις στιγμές της ζωής καταχωνιασμένες από της λήθης τις επιστρώσεις, αυτοσχεδιάζεις, ξαναστήνεις το σκηνικό της εποχής με ανακατωμένα υλικά του παρόντος και του παρελθόντος, απαλύνεις τις ρυτίδες του προσώπου, γλυκαίνεις την τραχύτητα του χρόνου, συμφιλιώνεσαι με την ηλικία και καταλαγιάζεις την υπαρξιακή αγωνία.
Ναι, ένα αναγνωστικό μπορεί να σου ανακατέψει στερεότυπα και προκαταλήψεις και να σου αποδείξει ότι ολιγωρούμε, παγιδευμένη στις καθημερινές οικονομικές και υλικές ανάγκες, αλλά και στην πολυμέριμνα ενός τρόπου ζωής όχι μόνον χωρίς πνευματικό περιεχόμενο αλλά προσανατολισμένου στα κοσμικά πρότυπα της Νέας Εποχής. Το αναγνωστικό παιδαγωγούσε τα παιδιά στο φιλότιμο, στην ολιγάρκεια, στο μόχθο, στα σταράτα λόγια, στην ντομπροσύνη, στην ειλικρίνεια των σχέσεων, στη συμφωνία κυρίων, στις αληθινές φιλίες, στην ανθρωπιά, στα καθαρά μάτια, στο σφίξιμο των χεριών, στις εποχές που ήταν ανοιχτές οι καρδιές, τα σπίτια και οι γειτονιές, στον πόθο για την ελευθερία και την αληθινή δημοκρατία.