Του
Νίκου Διαμαντάκου
Με αρκετή καθυστέρηση θα επιχειρήσω μια αδρομερή παρουσίαση του 23ου τόμου της Εταιρείας Θεσσαλικών Ερευνών, που είναι αφιερωμένος εξ ολοκλήρου στη Μικρασιατική Καταστροφή, το έτος 1922.
Η δραστήρια αειθαλής πρόεδρος της Εταιρείας κ. Μηλίτσα Ζαρλή-Καραθάνου γράφει στον πρόλογό της: «Ο παρών τόμος πραγματεύεται το δράμα της καταστροφής ενός μεγάλου τμήματος του ελληνισμού, ο οποίος προς στιγμήν είδε να πραγματοποιούνται τα όνειρά του για ελευθερία και ενσωμάτωσή του στο ελληνικό κράτος. Αλλά ένα σύμπλεγμα παραγόντων, που συνοψίζεται στην αλλαγή της στάσης των συμμαχικών δυνάμεων και στο κλίμα διχασμού στο εσωτερικό της χώρας, επέφερε την ασύλληπτη μικρασιατική καταστροφή το 1922».
Στις 326 σελίδες του τόμου καταχωρούνται 13 εργασίες, που ξεδιπλώνουν πτυχές του δράματος, που συντελέστηκε στα μέρη της Μικράς Ασίας, όπου κατοικούσαν Έλληνες από 3.000 έτη πριν. Αδρομερώς θα αναφερθώ στο κάθε δημοσίευμα.
1ο «Οι ψυχικές δυνάμεις των Μικρασιατών προσφύγων», από τον Δημήτρη Κωνσταντάρα – Σταθαρά. Κύρια πηγή των πληροφοριών του είναι η μακαρίτισσα μητέρα του Μαρία Γ. Σταθαρά, μια γυναίκα χαμηλής μόρφωσης, αλλά οξυδερκής, με υψηλό θρησκευτικό και πατριωτικό φρόνημα. Την ψυχική και σωματική δύναμη των προσφύγων η Μ.Σ. αποδίδει στη θρησκευτικότητά τους, στη φιλοπατρία τους, στην οικογένεια, στην εργατικότητα, στη νοικοκυροσύνη, στη φιλοξενία και στην αισιοδοξία τους.
2ο «Μικρά Ασία. Από την τραγωδία στη δημιουργία, από το δράμα στο θαύμα», από την Ουρανία Σταματιάδου-Κουτσογιάννη. Η συγγραφέας περιγράφει τη ζωή των Ελλήνων στις πατρογονικές τους εστίες, τις νίκες του ελληνικού στρατού τα δυο πρώτα χρόνια της εκστρατείας και για την άτακτη υποχώρησή του. Συνεχίζει για τη φυγή των Ελλήνων προς τη μητέρα πατρίδα τις μύριες δυσκολίες που αντιμετώπισαν, μέχρι να ορθοποδήσουν και να χαράξουν τροχιά προόδου.
3ο «Το κοινωνικό πρόβλημα του προπολεμικού Βόλου και η στάση της Εκκλησίας της Δημητριάδος», από τον Δημήτριο Τσιλιβίδη. Στις πρώτες σελίδες γράφει για τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης των προσφύγων. Το μεγαλύτερο μέρος είναι αφιερωμένο στη φιλανθρωπική δράση του πανάξιου μητροπολίτη Ιωακείμ Αλεξόπουλου, με τη λειτουργία συσσιτίων με την ίδρυση Φιλόπτωχου Ταμείου, Ιδρύματος πτωχών και ανιάτων, Γηροκομείου, Παιδικών Κατασκηνώσεων, στέγαση και δωρεάν ιατρική περίθαλψη σε πάσχοντες από ελονοσία και φυματίωση.
4ο «Πλέκοντας ψηφίδες μνήμης του 1922 στη Μικρά Ασία», από τον Τάκη Παντελόπουλο. Γίνεται λόγος για την ίδρυση πόλεων και χωριών στα παράλια της Μ. Ασίας από Έλληνες της ηπειρωτικής Ελλάδας, που ανήκαν στην Ιωνική φυλή. Από τις πόλεις τη μεγαλύτερη ανάπτυξη σε πληθυσμό και πολιτισμό είχε η Σμύρνη. Στη συνέχεια καταχωρείται δημοσίευμα στην εφημερίδα «Καθημερινή», γραμμένο από τον Αλέξη Αλεξίου, μηχανικό του Ναυτικού, ο οποίος είχε γεννηθεί το 1910 στη Σμύρνη και είχε βιώσει τα απάνθρωπα και θλιβερά γεγονότα εκείνης της περιόδου.
5ο «Μικρασιάτικες ιστορίες», από τον Μάνο Καραβανάκη. Το κείμενο αυτό παρουσιάζει μια ιδιομορφία. Ο συντάκτης του κειμένου κάνει μια χρονική οπισθοδρόμηση στα παιδικά του χρόνια και ζητεί από τον γέροντα και πολύπειρο παππού του να του διηγηθεί γεγονότα της Μικρασιατικής Καταστροφής και της φυγής των Ελλήνων σε παραθαλάσσιες πόλεις της Ελλάδας. Ο παππούς του πρόθυμα του δίνει πολλές πληροφορίες.
6ο «Πρόσφυγες στο Χόρτο της Αργαλαστής», από τον Γιάννη Κονιόρδο, ο οποίος κάνει γνωστά τα ονόματα δεκάδων προσφύγων, που ζούσαν σε χωριά της Νικομήδειας και βίαια μετακόμισαν σε χωριά του Νοτίου Πηλίου.
7ο «Από τα «λαξευτά» της Μικρασίας στα καμποχώραφα των Σοφάδων Καρδίτσας», από την Ελένη Παπαλοπούλου-Τσέργα, η οποία γράφει ότι τα όμορφα χωριά Ικόνιο και Καππαδοκικό των Σοφάδων ιδρύθηκαν από πρόσφυγες που κατοικούσαν σε γεωργοκτηνοτροφικές περιοχές της Καππαδοκίας, παρόμοιες με τις περιοχές του θεσσαλικού κάμπου. Στην αρχή συνάντησαν ψυχρότητα από τους ντόπιους, αλλά συν τω χρόνω ο πάγος έλιωσε και σφυρηλατήθηκε μια αρμονική και δημιουργική συνύπαρξη παλαιών και νέων κατοίκων.
8ο «Ό Έρνεστ Χέμινγουέι και η μικρασιατική καταστροφή», από τον Γρηγόρη Καρταπάνη, που γράφει ότι ο κορυφαίος νομπελίστας Αμερικανός συγγραφέας στην αρχή της συγγραφικής του καριέρας ασχολήθηκε με τη δημοσιογραφία, ως ανταποκριτής μεγάλων εφημερίδων. Τα δημοσιογραφικά του κείμενα αποτελούν τρεις μεγάλους τόμους. Ο πρώτος καλύπτει το διάστημα 1920-1922 και περιλαμβάνει αυθεντικές πληροφορίες για όσα διαδραματίστηκαν τα χρόνια αυτά στη Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη.
9ο «Το δράμα των Μουδανιών», από τον Γιώργο Κοντομήτρο. Τα Μουδανιά ήταν μια μικρή παραθαλάσσια πόλη στην Προποντίδα, κατοικημένη από Έλληνες, σχεδόν στο σύνολό της. Τον Αύγουστο του 1922 κατακτήθηκε πρώτα από τους Γάλλους και μετά από τους Τούρκους. Οι Έλληνες υποχρεώθηκαν να φύγουν από τα σπίτια τους και να μεταβούν στην Ελλάδα. Οι περισσότεροι πήγαν στη Χαλκιδική, όπου ίδρυσαν Τα Νέα Μουδανιά. Στη συνέχεια ο συγγραφέας, γράφοντας για τη φυγή των Τούρκων κατοίκων της Κρήτης στην Τουρκία, προσθέτει ότι στην Κρήτη λειτουργούσε Ανώτερο Παρθεναγωγείο στο Ηράκλειο, που το διεύθυνε η Σοφία Αμαριώτου και το είχε καταστήσει το κοιτίδα πολιτισμού.
10ο «Όψεις της οικονομικής δραστηριότητας των Μικρασιατών προσφύγων στο Βόλο και στη Νέα Ιωνία του Μεσοπολέμου», από την Αννίτα Πρασσά. Είναι εκτενές και εμπεριστατωμένο κείμενο, χωρισμένο σε οκτώ ενότητες, τις εξής: η εγκατάσταση, εργατικό δυναμικό, μεταποίηση, εμπόριο και μικρεμπόριο, οι αντιδράσεις των ντόπιων, ο συνοικισμός «Τέρμα Ιωλκού», στην υπηρεσία του Ιπποκράτη, τέχνη και τεχνικά επαγγέλματα.
11ο «Ιδιοκτήτες και παντοπωλεία του προσφυγικού οικισμού της Νέας Ιωνίας Βόλου», από τη Βασιλεία Γιασιράνη – Κυρίτση. Η συγγραφέας, στηριζόμενη σε δικά της βιώματα, σε πολλές γραπτές πηγές και σε συνομιλίες με ηλικιωμένους, συγκέντρωσε σημαντικές πληροφορίες, καθώς και φωτογραφίες για τους πρώτους ιδιοκτήτες και τους διαδόχους τους 19 παντοπωλείων, που ήταν σε κεντρικούς δρόμους της Νέας Ιωνίας. Όλες οι μικροϊστορίες συνθέτουν τη φυσιογνωμία, την ανοδική πορεία του αρχικού φτωχικού οικισμού και την εξέλιξή του στη σημερινή σύγχρονη πόλη.
12ο «Ο κινηματογράφος Ηρώδειον», από τη Βάσσα Γ. Παρασκευά. Η συγγραφέας γράφει ότι ο κινηματογράφος ήταν θερινός και άρχισε τη λειτουργία του λίγο πριν το 1960, δίνοντας μεγάλη χαρά στους κατοίκους της Ν. Ιωνίας, που γέμιζαν τον χώρο του, για να ιδούν την κάθε καινούργια ταινία, προτιμώντας τις ελληνικές και τις τουρκικές, που τους θύμιζαν με νοσταλγία την πρότερη ζωή τους.
13ο «Με αφορμή την Τράπεζα Ελλάδος», από την Αίγλη Δημόγλου, η οποία γράφει ότι το υποκατάστημα της Τράπεζας Ελλάδας στον Βόλο ιδρύθηκε το 1930, το κτήριο θεμελιώθηκε το 1933 και εγκαινιάστηκε το 1935. Ο λόγος της επιλογής του Βόλου ως έδρα υποκαταστήματος της Τράπεζας της Ελλάδος σχετίζεται άμεσα με τη μαζική εγκατάσταση στην πόλη προσφύγων. Η συγγραφέας δίνει πολλά στοιχεία για τη ναυτιλία, για τη σιδηροδρομική σύνδεση του Βόλου με τις άλλες θεσσαλικές πόλεις, για το εμπόριο και τη βιομηχανία, για την αρχιτεκτονική των αρχοντικών οικιών και για τα πολλά προβλήματα που δημιουργήθηκαν με τον ερχομό χιλιάδων Ελλήνων προσφύγων.
Κλείνω την παρουσίαση του τόμου με εγκάρδια συγχαρητήρια προς την πρόεδρο της ΕΘΕ, τους συνεργάτες της και τους συγγραφείς των κειμένων, για την αξιέπαινη συμβολή τους στην ανάμνηση των δραματικών γεγονότων της Μικρασιατικής Καταστροφής.