του Κυριάκου Παπαγεωργίου
Πώς έφτασε το μήνυμα της λήξης του τρωικού πολέμου με την άλωση του Ιλίου, από την Τρωάδα στο Άργος;
Ασφαλώς τότε δεν υπήρχε τηλέγραφος μήτε ραδιοεπικοινωνία, υπήρχαν ωστόσο ειδικά ραδιοσήματα που εκπέμπονταν από τις κορυφές των βουνών με τεράστιες φωτιές, που μετέδιναν από τη μια στην άλλη κορυφή το μήνυμα που ήθελαν, πράγμα που είχαν ανακαλύψει τόσο οι Mυκηναίοι, όσο και οι Μινωίτες.
*
Θα ξεκινήσουμε το ταξίδι μας με τον Αισχύλο και την τραγωδία του «Αγαμέμνων»:
Φρουρός:
«Κι ακόμα καρτερώ το σύνθημα της φλόγας
τη λάμψη της φωτιάς, να φέρει απ’ την Τρωάδα
την είδηση πως πάρθηκε»…
…..
«Ω! Ωωω…
Καλώς μας ήρθες φως που μες στη νύχτα δείχνεις
αυγή σα μέρας και μηνάς πολλούς μέσα στο Άργος
χορούς που θα στηθούν γι’ αυτή την καλή τύχη»…
Αγαμέμνων – μετάφραση Γιάννη Γρυπάρη.
Όμως ο Αισχύλος τον Όμηρο έχει ως πηγή του: «Τον δ’ άρα από σκοπιής είδεν σκοπός δ’ άρα μαθείσεν Αίγισθος» Δ, 524.
*
Οι κορυφές των οκτώ βουνών που διέσχισε η φλόγα της φρυκτωρίας σημαίνοντας το τέλος της πολύχρονης σύρραξης στην Τροία, είναι με τη σειρά: Ίδα Τρωάδας (πρώτη φλόγα), Λήμνος, Άθως, Μάκιστος Εύβοιας (Καντήλι), Μέσσιπος Βοιωτίας (Κτυπάς), Κιθαιρώνας, Γεράνεια, Αραχναίο Αργολίδας (έσχατη φλόγα).
Η τραγωδία του «Αγαμέμνονα» αρχίζει με τις πιο πάνω φράσεις – συλλογισμούς του Φρουρού, που στέκεται στην οροφή του αργολικού παλατιού αναμένοντας την αφή της φρυκτωρίας στην κορυφή του Αραχναίου όρους, καταληκτήριου μιας σειράς αφών από διαφορετικές κορυφές βουνών που διανύουν το καμπύλο γεωγραφικό μας ταξίδι.
*
Αλλά τι είναι η φρυκτωρία: Το λεξικό γράφει: Η διά φρυκτών εκτέλεση σημάτων. Φρυκτός: δαυλός φλεγόμενος ή πυρσός προς εκτέλεση σημάτων.
Oι αρχαίοι Έλληνες για να επικοινωνούν μεταξύ τους χρησιμοποιούσαν με συγκεκριμένο τρόπο τη φωτιά. Αυτή η μέθοδος λεγόταν «Δίκτυο των Φρυκτωριών». Έστηναν μεγάλους πύργους στις κορυφές των βουνών και με ειδικούς κώδικες μπορούσαν να στείλουν μηνύματα σε απόσταση μέχρι και 130 χιλιόμετρα.
Το Δίκτυο των Φρυκτωριών το χρησιμοποίησε πρώτα ο μυκηναϊκός πολιτισμός κι αργότερα οι Μακεδόνες. Ήταν ένα σύστημα επικοινωνίας κυρίως για τη νύχτα.
Ας παρακολουθήσουμε όμως πιο αναλυτικά, σύμφωνα με την περιγραφή που μας έχει αφήσει ο Ι. Κακριδής, το Δίκτυο των Φρυκτωριών, το ιδιότυπο δηλαδή σύστημα του οπτικού τηλέγραφου της αρχαίας Ελλάδας:
«Οι Αχαιοί», γράφει ο Κακριδής, «μόλις κυρίεψαν την Τροία, άναψαν την ίδια νύχτα φωτιά ψηλά στην Ίδα, αμέσως την είδαν οι φύλακες που ξαγρυπνούσαν σ’ ένα ύψωμα της Λήμνου και την ίδια στιγμή άναψαν τη δική τους. Από εκεί το μήνυμα μεταδόθηκε στον Άθω, έπειτα το πήραν, στην κορυφή ψηλά στον Μάκιστο της Εύβοιας (το σημερινό Καντήλι) και το έστειλαν πιο κάτω στο Μεσσάπιο της Βοιωτίας (σήμερα το βουνό λέγεται Κτύπας, κοντά στην Ανθηδόνα). Από τις φλόγες της φωτιάς στο Μεσσάπιο ειδοποιήθηκαν οι φρουροί που ξενυχτούσαν στον Κιθαιρώνα, από τον Κιθαιρώνα τη μήνυμα πέρασε στα Γεράνεια, από εκεί έφτασε στο Αραχναίο της Αργολίδας και τέλος στο Άργος, στη στέγη του παλατιού, όπου περίμενε ο φύλακας» (*)…
Τούτος ο φύλακας, αφού κρατάει με το ζόρι τα μάτια του ανοιχτά, για να μην τον πάρει ο ύπνος και ψιθυρίζει λόγια προφητικά για το γένος των Ατρειδών («κλαίω τότ’ οίκου τούδε συμφοράν στένων»), στο τέλος μακαρίζει την ώρα που θα δει τη φλόγα στην κορυφή του Αραχναίου:
«νυν δ’ ευτυχής γένοιτ’/ απαλλαγή πόνων/ ευαγγέλου φανέντος/ ορφναίου πυρός» (μ’ ας έρθει μια καλοτυχιά να με γλιτώσει από τους κόπους μου, ας φαίνονταν μέσα στη νύχτα της φωτιάς το καλό άγγελμα)… (Στίχοι 19-21, Αγαμέμνων).
*
Μια αλλόκοτη ζέση κι ένα φλογερό ενδιαφέρον με κατέλαβαν, εδώ και πολύν καιρό, όταν πρωτοδιάβασα αυτούς τους στίχους από τον Αγαμέμνονα του Αισχύλου, ώστε να ανέβω στις κορυφές των βουνών όπου είχαν στηθεί οι ομηρικές φρυκτωρίες, για να δω αν υπάρχουν λείψανα ή τεκμήρια αρχαίων πύργων, αλλά και να αισθανθώ, με κάποιο τρόπο το δέος του φύλακα ή του φωτοδότη των ιδιότυπων σημάτων της αρχαιότητας.
Στην Ίδα της Τρωάδας στάθηκε αδύνατο να προσεγγίσω την κορφή, παρότι το υψόμετρό της δεν είναι μεγάλο (1.782 μέτρα).
Στη Λήμνο με πήρε πολύς χρόνος για να βρω ποια είναι η ακριβής θέση, όπου είχε στηθεί η πρώτη θρυλική φρυκτωρία της Τρωικής εποχής. Πιθανολογείται το βραχώδες ύψωμα της Παναγίας της Κακαβιώτισας, όπου υπάρχουν υπολείμματα από άγνωστης ταυτότητας κτίσματα. Αλλά πιο πολλές πιθανότητες συγκεντρώνει η χαμηλή κορφή (των 123 μ.) πάνω από τα τρία αρχαία Ιερά (των Καβείρων, της Ηφαιστίας και της σπηλιάς του Φιλοκτήτη) που είναι όλα μαζί στον κόλπο Πουρνιά, στο βορειοανατολικό τμήμα της Λήμνου.
Στον Άθω η φρυκτωρία κατέχει την κορφή των 2.022 μέτρων, όπου βρήκα και μερικά θραύσματα από αρχαία κεραμικά. Το μονοπάτι για την κορυφή του Άθω ανηφορίζει από τη θέση της Παναγίας, στην οποία φτάνει κανένας ύστερα από τρεις ώρες ανάβαση από τη Σκήτη της Αγίας Άννας.
Στο Καντήλι της Εύβοιας (1.236 μέτρα υψόμετρο) και το οποίο οι αρχαίοι ονόμαζαν Μάκιστο έφτασα ύστερα από δύσκολη κι επίπονη διαδρομή που ελίσσεται ανάμεσα σε βραχώδεις ασβεστολιθικούς σχηματισμούς ανηφορίζοντας πρώτα σε δασικό δρόμο, ο οποίος ξεκινάει από τη Μονή Γαλατάκη.
Η χαμηλή κορυφή Μέσσιπος ή Μεσσίπιον όρος (σημερινή ονομασία Κτύπας, με υψόμετρο 886 μέτρα) βρίσκεται σχεδόν απέναντι από τη Χαλκίδα, στα παράλια της Βοιωτικής ακτής, η οποία κορυφή κατέχεται από στρατιωτικές δυνάμεις και δεν επιτρέπεται η προσέγγισή της. Ωστόσο ανεβαίνει μονοπάτι από το διάσελο του ρέματος Παλαιόμυλος, μέχρι λίγο πιο κάτω από την κορυφή, η οποία προσεγγίζεται από το δρόμο της Ριτσώνας.
Ο Κιθαιρώνας (1.407 μέτρα) αποτελεί ιδανική τοποθεσία για φρυκτωρία, αφού δεσπόζει στη Στερεά Ελλάδα και συνάμα βρίσκεται απέναντι από το Μοριά, ελέγχοντας μάλιστα με μοναδικό τρόπο ολόκληρο τον Κορινθιακό κόλπο. Στην κορυφή του υπάρχουν σχετικά υπολείμματα αγνώστου ταυτότητας κτηρίων που παραπέμπουν σε ανάλογες χρήσεις φρυκτωρίας, αλλά ουδέποτε έγινε έρευνα για την ύπαρξη αρχαίας φρυκτωρίας. Ως εκεί φτάνει μονοπάτι που έρχεται από τα Βίλλια της Αττικής.
Στα Γεράνεια (υψόμετρο 1.369 μέτρα) έφτασα στην κορυφή Μακρυπλάγι, αλλά οι πολλές κεραίες και κυρίως η ελεγχόμενη από την Αεροπορία κορυφογραμμή, καθιστούν προβληματική την έρευνα για την ύπαρξη μιας αρχαίας φρυκτωρίας. Γύρω από την κορυφή ωστόσο διέκρινα πέτρες ακανόνιστες, αλλά και ορθογωνισμένες που είναι ενδεχόμενο να έχουν σχέση με αρχαία φρυκτωρία. Δεν μπορώ όμως να το γνωρίζω.
Τέλος στο Αραχναίο της Αργολίδας, ένα βουνό εντελώς απογυμνωμένο μπορεί να ανέβει κανείς αν πάρει το δρόμο από το Λυγουριό προς το χωριό Αραχναίο. Περνώντας από το χαρακτηριστικό διάσελο, κάτω από τη κορυφή, μπορεί να ανηφορίσει ελεύθερα είτε από τη βραχώδη κορυφογραμμή είτε από ένα φαρδύ μονοπάτι και να φτάσει σε μια με μιάμιση ώρα στην κορυφή των 1.197 μέτρων. Εκεί, μπορεί να παρατηρήσει την ύπαρξη θεμελίων αρχαίου πύργου σε βάθος τριών περίπου μέτρων.
*
Πέρασαν κι άλλο τα χρόνια. Οι συνεχιζόμενες έρευνες έφεραν στην επιφάνεια καινούργια αποτελέσματα. Οι έρευνες που έγιναν στην Κρήτη έφεραν στο φως συστήματα άμυνας κι επικοινωνίας της Μινωικής εποχής. Δυο νέες φρυκτωρίες ανακαλύφθηκαν το 2016 στην ανατολική Κρήτη και μάλιστα στο νησί Ψείρα, ένα νησί που θεωρείται θησαυρός για τους αρχαιολόγους όλου του κόσμου.
Παρόλ’ ο αρχαιολόγος Νίκος Παναγιωτάκης, έχει ανακαλύψει, όπως ισχυρίζεται, απ’ το 1983 τις πρώτες μινωικές φρυκτωρίες στην επαρχία Πεδιάδος, στο χωριό Ζωφόροι.
Οι φρυκτωρίες, όπως έχει γράψει σε επιστημονικές δημοσιεύσεις ανοίγουν ένα νέο κεφάλαιο στη μινωική αρχαιολογία.
Οι φρυκτωρίες αποτελούσαν ένα σύνθετο σύστημα επικοινωνίας και άμυνας, ταυτόχρονα, το πρώτο στον δυτικό πολιτισμό. Είναι μάλιστα, όπως γράφει, από τα σημαντικότερα μνημειακά σύνολα του μινωικού πολιτισμού και τώρα αποδεικνύεται πως το εν λόγω σύστημα λειτουργούσε σε όλη την Κρήτη καλύπτοντας μιαν ακτογραμμή περίπου 1.100 χιλιομέτρων.
Οι μινωικές φρυκτωρίες, οι πρώτες στον κόσμο που εντοπίζονται πάνω στο έδαφος, κατασκευάζονται στην Κρήτη την περίοδο των πρώτων ανακτόρων (1900-1700 π.Χ.) και λειτουργούν με πυρές και πυρσούς για την αποστολή κωδικοποιημένων μηνυμάτων με την ταχύτητα του φωτός.
Το φως των μινωικών φρυκτωριών αφυπνίζει τους κατοίκους εκδιώκοντας συνάμα τους εισβολείς.
*
Η ανακάλυψη τόσων φρυκτωριών στις κορφές των ελληνικών βουνών δυστυχώς δεν ευαισθητοποίησε τις αρμόδιες πολιτικές και επιστημονικές αρχές για να γίνει συστηματική έρευνα και ανασκαφή που θα φέρει στο φως τη χαμένη ταυτότητα των ιδιότυπων αυτών αρχαίων ραδιοτηλεοπτικών μεγάρων.
(*) Σχετικό είναι και το ποίημα του Κ. Καβάφη με τίτλο «Όταν ο φύλαξ είδε το φως»:
Χειμώνα καλοκαίρι κάθονταν στη στέγη
των Ατρειδών κι έβλεπε ο Φύλαξ. Τώρα λέγει
ευχάριστα. Μακριά είδε φωτιά ν’ ανάβει
Είναι επίπονον και νύκτα και ημέρα
στη ζέστη και στο κρύο να κυττάζη πέρα
το Αραχναίο για φωτιά…