Tου ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ Τ. ΣΔΡΟΛΙΑ
Ύστερα από την αποτυχημένη έκβαση της εκστρατείας του Σαγγαρίου με σκοπό την κατάληψη της Άγκυρας τον Ιούνιο του 1921, οι ελληνικές δυνάμεις συμπτύχθηκαν στις αρχικές θέσεις εξόρμησής τους, επί της γραμμής Εσκί Σεχίρ – Κιουτάχεια – Αφιόν Καραχισάρ, δυτικά του ποταμού Σαγγαρίου. Το μέτωπο εκτεινόταν σε μήκος 700 χλμ.! στηριζόμενο για τον ανεφοδιασμό του σε μια μόνο σιδηροδρομική γραμμή που έφτανε στο Ικόνιο το οποίο απείχε 500 χλμ από την Σμύρνη! Έως τον Αύγουστο του 1922, καμία αξιοσημείωτη ενέργεια δεν είχε εκδηλωθεί από τις δυο πλευρές, γεγονός που ευνόησε την τουρκική ηγεσία, η οποία βρήκε το χρόνο να κινηθεί διπλωματικά και να ενισχυθεί σε πολεμικό υλικό και άνδρες. Η ελληνική στρατιωτική και πολιτική ηγεσία επί έναν χρόνο επέδειξε εγκληματική αδράνεια και ολιγωρία με τα γνωστά σε όλους αποτελέσματα. Ο Κεμάλ, σε συνεργασία με τον Ισμέτ πασά και τον Φεβζή πασά, αποφασίζει γενική επίθεση τον Αύγουστο του ‘22. Όπως παραδέχθηκαν αργότερα Τούρκοι ιστορικοί αλλά και ο ίδιος ο Κεμάλ, επρόκειτο για μια άκρως ριψοκίνδυνη επιχείρηση. Αν η ελληνική πλευρά επέλεγε να ενεργήσει επιθετικά, οι τουρκικές μονάδες θα ανατρέπονταν και η έκβαση του πολέμου θα ήταν τελείως διαφορετική. Στο πεδίο της μάχης, οι δύο αντίπαλοι ήταν σχεδόν ισοδύναμοι σε αριθμό πυροβόλων, οι Έλληνες υπερτερούσαν σε πεζικό (130.000 άνδρες έναντι 100.000) και οι Τούρκοι σε ιππικό (5.500 ιππείς έναντι 1.300) έχοντας στην διάθεσή τους και μεγάλο αριθμό (ατάκτων) Τσετών. Τα ξημερώματα της 13ης Αυγούστου 1922, εν μέσω φονικότατου μπαράζ πυροβολικού, εκδηλώνετε η κύρια επίθεση των τουρκικών δυνάμεων στην περιοχή του Αφιόν Καραχισάρ.
Το Α΄ Σώμα Στρατού βλέπει τις μονάδες πυροβολικού του, να καταστρέφονται η μια μετά την άλλη και πολλά από τα τάγματα της πρώτης γραμμής να χάνουν το 60% της δυνάμεώς τους λόγω έλλειψης συντονισμού και επαρκών οχυρωματικών έργων. Η αντεπίθεση που επιχειρείτε καθυστερημένα χωρίς την ουσιαστική υποστήριξη από το φίλιο πυροβολικό αποτυγχάνει με μεγάλες απώλειες. Ο Διοικητής του Α΄ Σώματος Στρατού, υποστράτηγος Ν. Τρικούπης προσπαθεί απεγνωσμένα να αμυνθεί στο Αφιόν Καραχισάρ, αλλά ήδη από τις πρώτες ώρες τις επίθεσης, ο ελληνικός στρατός έχει απωλέσει την πρωτοβουλία των κινήσεων και η ηγεσία του βρίσκετε σε κατάσταση σύγχυσης. Οι επικοινωνίες έχουν καταρρεύσει και ο διοικητής της Ι Μεραρχίας υποστράτηγος Αθ. Φράγκος που βρίσκεται ταγμένος αμυντικά στο Τουμλού Μπουνάρ, αδυνατεί να συνεννοηθεί με τον Τρικούπη προκειμένου να καταστρώσουν κοινό σχέδιο δράσης. Η μόνη πλέον ενδεδειγμένη κίνηση για τον Τρικούπη, είναι να συμπτυχθεί με τάξη από το Αφιόν Κραχισάρ και να ενωθεί με τις δυνάμεις του Φράγκου. Παρ’ όλο που οι επιτελείς του το προτείνουν, ο μοιραίος στρατηγός δεν τολμά να παρακούσει τις διαταγές του Αρχιστράτηγου Γ.Χατζηανέστη, που βρίσκεται 500 χλμ μακριά από το μέτωπο, στην Σμύρνη ! Την ίδια ώρα ο Φράγκου, βλέπει ότι οι Τούρκοι κατευθύνονται προς το Τουμλού Μπουνάρ και αντιλαμβάνεται ότι εάν φθάσουν εκεί, κινδυνεύει να κυκλωθεί. Οι άνδρες του βρίσκονται ήδη σε κατάσταση πανικού, οι λιποταξίες είναι πολλές και περισσότερη αργοπορία θα σήμαινε τον εγκλωβισμό και την καταστροφή των μονάδων του. Πράγματι σε λίγες ώρες οι μονάδες του (47.000 άνδρες και 126 πυροβόλα) δέχονται την επίθεση ισχυρών τουρκικών δυνάμεων πεζικού υποστηριζόμενες από μονάδες πυροβολικού, ιππικού και ατάκτους που δρουν στα μετόπισθεν προκαλώντας σύγχυση και δολιοφθορές. Ο Ν.Πλαστήρας, Διοικητής του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων, προτείνει στον Φράγκου να αντεπιτεθεί, ώστε οι δυνάμεις του να ενωθούν με τον Τρικούπη (50.000 άνδρες και 158 πυροβόλα) που ήδη υποχωρεί ατάκτως από το Αφιόν Καραχισάρ. Ο Φράγκου διστάζει να ενεργήσει με αποτέλεσμα οι Τούρκοι να καταλάβουν τις ισχυρά οχυρωμένες θέσεις της περιοχής, διασπώντας οριστικά στα δύο τις ελληνικές δυνάμεις. Υπό τον φόβο της κύκλωσης, διατάζει σύμπτυξη των δυνάμεών του από το Τουμλού Μπουνάρ. Με την απόφασή του αυτή, καταδικάζει τον Τρικούπη στην καταστροφή και στην αιχμαλωσία με αποκορύφωμα την φοβερή μάχη στο Αλή Βεράν. Τότε σημειώνονται πολλά τραγικά περιστατικά τα οποία καταδεικνύουν το βαθμό του πανικού αλλά και της απελπισίας των Ελλήνων στρατιωτικών. Αξιωματικοί λιποτακτούν ή πυροβολούνται από τους ίδιους τους στρατιώτες τους οι οποίοι στην συνέχεια προσπαθούν να διαφύγουν. Τμήματα των μεταγωγικών και βοηθητικών σχηματισμών πανικοβλημένα, διαλύονται και επιχειρώντας να σωθούν ατάκτως, σφαγιάζονται στην συνέχεια από τους τούρκους ιππείς. Σύμφωνα με την επίσημη ιστορία του Γ.Ε.Σ : «Ο πανικός επετείνετο, η ανάμιξις των τμημάτων ηύξανε και ταχύτατα επηκολούθησε άτακτος φυγή. Το βαρύ και το πεδινόν πυροβολικό, τα αυτοκίνητα και τα λοιπά τροχοφόρα εγκατελείφθησαν υπό των φευγόντων επί της οδού. .. οι πανικόβλητοι εις ουδένα υπήκουον…»
Το Γραφείο Σημάτων της Στρατιάς ξηλώνετε πριν καν διανεμηθούν οι τελευταίες διαταγές στις μονάδες που μάχονται στην πρώτη γραμμή, ενώ ο ασύρματος του Α’ Σώματος Στρατού μετά την εκκένωση του Αφιόν Καραχισάρ από λάθος! φορτώνετε σε αμαξοστοιχία, η οποία κατευθύνετε σε άλλο προορισμό από αυτόν που έχει διαταχθεί, με αποτέλεσμα την αδυναμία εκδόσεως διαταγών. Αξιωματικοί από τις διοικήσεις των μεραρχιών σπεύδουν στην πρώτη γραμμή για να οργανώσουν στοιχειώδη άμυνα αλλά εκεί συναντούν ολόκληρες μονάδες οι οποίες είτε κωλυσιεργούν με την δικαιολογία ότι δεν έχουν λάβει σχετικές διαταγές είτε αρνούνται να πολεμήσουν με πολλούς από τους στρατιώτες τους να έχουν λιποτακτήσει ή να έχουν αυτοτραυματιστεί! Μέσα όμως από αυτή την κόλαση, αναδεικνύονται και μορφές άγνωστων μέχρι και σήμερα οπλιτών, υπαξιωματικών και αξιωματικών που δυστυχώς η ιστορία δεν τους έχει αναδείξει όπως θα έπρεπε. Ηρωικές είναι οι προσπάθειες της ΧΙΙΙ Μεραρχίας και του 14ου Συντάγματος Πεζικού που παρά τις μεγάλες απώλειες μάχονται μέχρις εσχάτων και αποτρέπουν την αιχμαλωσία των μονάδων τους.
Οι σημαίες των ταγμάτων «περνούν» από χέρι σε χέρι προσπαθώντας να διασωθούν από την βεβήλωση όταν σκοτώνονται οι σημαιοφόροι τους στην πρώτη γραμμή. Με τον ήχο της σάλπιγγας και την κραυγή «Αέρα» να καλύπτει τα «Αλλάχ – Αλλάχ» των Οθωμανών οι ήρωες με τις σπάθες και τις ξιφολόγχες στα χέρια αμύνονται και ταυτόχρονα αντεπιτίθενται κατά των «μεμέτηδων» που κατά κύματα σαν λυσσασμένα σκυλιά ορμούν στις αποδεκατισμένες ελληνικές μονάδες. Το 23ο σύνταγμα πεζικού του συνταγματάρχη Λούφα και το 5/42 ευζωνικό σύνταγμα του Πλαστήρα, καλύπτουν την υποχώρηση των διαλυμένων μονάδων και μάλιστα κατ’ επανάληψη αναστρέφουν και αντεπιτίθενται προξενώντας τον όλεθρο στους έκπληκτους Τούρκους, οι οποίοι αδυνατούν να πιστέψουν πώς ένας στρατός στα πρόθυρα της κατάρρευσης μπορεί να πολεμά με τέτοιο πείσμα. Η ΙΧ Μεραρχία του συνταγματάρχη Π. Γαρδίκα σε μια ανέλπιδη προσπάθεια, καταστρέφει ολοσχερώς την 2η Τουρκική Μεραρχία ιππικού η οποία ενεργεί υποστηριζόμενη από μονάδες πυροβολικού εξοπλισμένες με ολοκαίνουργια πυροβόλα πού φέρουν ρωσικές επιγραφές, δώρο των κομμουνιστών του Λένιν προς τον Κεμάλ! Από το σημείο αυτό και μετά παύει πλέον να υφίσταται η ένδοξη Στρατιά Μ. Ασίας. Ελάχιστες είναι οι μονάδες που θυμίζουν μάχιμο στρατό και όχι συρφετό φυγάδων. Το 5/42 Σύνταγμα ευζώνων και ότι άλλο έχει απομείνει από την ΧΙΙΙ Μεραρχία, το Απόσπασμα Λούφα, η Μεραρχία Ιππικού, η Ανεξάρτητη Μεραρχία και μερικές ακόμη. Η ιστορία του Γ.Ε.Σ αναφέρει χαρακτηριστικά: «Αι ελληνικαί δυνάμεις αίτινες επολέμησαν, ετίμησαν τα όπλα των μέχρι τέλους. Αλλ’ οι ήρωες του σκληρού τούτου αγώνος, παρέμειναν αφανείς λόγω της ολέθριας εκβάσεως αυτού».