Της Βασιλικής Μελισσουργού,
MSc (ΔΠΜ), φιλολόγου 3ου ΓΕΛ Βόλου
Με αφορμή το 1ο Φεστιβάλ Λίμνης Κάρλας που διοργανώνει ο Δήμος Ρήγα Φεραίου και οι Πολιτιστικοί Σύλλογοι του Στεφανοβικείου, του Ριζόμυλου, των Περιβολιωτών Μαγνησίας και του Πολιτιστικού & Αθλητικού Συλλόγου Καναλίων, παρουσιάζεται ένα αφιέρωμα στο Οικοσύστημα της Κάρλας και το Μουσείο Λιμναίου Πολιτισμού Κάρλας. Επιχειρείται μια ιστορική αναδρομή της λίμνης, ενώ, ταυτόχρονα, γνωρίζουμε την ταυτότητα και τους στόχους του Μουσείου.
Το Οικοσύστημα της Κάρλας
Το Οικοσύστημα της Κάρλας αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα των Βαλκανίων. Διακρίνεται για το φυσικό περιβάλλον και την πιο εύφορη πεδιάδα της χώρας που οριοθετείται από τους ορεινούς όγκους της Όσσας, του Μαυροβουνίου και του βουνού των Κενταύρων, το Πήλιο. Φιλοξενεί μια πλούσια ιχθυοπανίδα με 14 είδη ψαριών και ορνιθοπανίδα με 181 είδη πτηνών. Θεωρείται ένας σπάνιος υγροβιότοπος εφάμιλλος με το Δέλτα του Δούναβη, κατά την κρίση Γάλλων ορνιθολόγων.
Ήδη από τους προϊστορικούς χρόνους μαρτυρείται διαρκώς στη λίμνη η ανθρώπινη παρουσία με αναφορές στα κείμενα του Ομήρου, του ποιητή Πινδάρου, του Στράβωνα και άλλων νεότερων περιηγητών. Κατά τη μυθολογία, από τον θεό Απόλλωνα και την όμορφη μα «άπιστη» βασιλοπούλα Κορωνίδα γεννήθηκε ο Ασκληπιός, ο θεραπευτής θεός. Η λίμνη Βοιβηίδα, η αρχαιότερη ονομασία της Κάρλας, απλωνόταν σε μεγάλη έκταση στον θεσσαλικό κάμπο και συντηρούσε τους κατοίκους της παρακάρλιας περιοχής που ήταν ψαράδες και κτηνοτρόφοι. Έτσι αναπτύχθηκε με επίκεντρο τη λίμνη ο παραλίμνιος πολιτισμός που συνδέεται με τη δημιουργία του ελληνικού κράτους. Ωστόσο, με το πρόσχημα της ελονοσίας και των πλημμυρικών καταστροφών από το 1883 αποφασίστηκε η αποξήρανση των λιμνών σε ποσοστό 65%. Στην πραγματικότητα, όμως, αυτό εξυπηρετούσε τις αποικοικρατικές βλέψεις και τα ξένα επενδυτικά κεφάλαια, όπως στην περίπτωση της λίμνης Κωπαΐδας. Σε μια έκταση 120 τετρ. χλμ. απασχολούνταν οι ψαράδες της περιοχής, ενώ έβοσκαν τα πρόβατά τους οι Βλάχοι της Πίνδου.
Το 1959 το κράτος προχώρησε στην αποξήρανση της λίμνης, πιστεύοντας ότι διαπράχθηκε ένα σημαντικό για την πρόοδο του γεωργικού τομέα έργο με την παραχώρηση στους αγρότες 80.000 στρεμμάτων κατάλληλων για καλλιέργεια. Με σήραγγα 10.150 περίπου μέτρων διοχετεύτηκε το νερό της λίμνης στον Παγασητικό κόλπο. Στην πρώτη δεκαετία του 1990 τα αποτελέσματα δεν ήταν τα αναμενόμενα και το «μεγαλεπήβολο» σχέδιο της αποξήρανσης εγκαταλείφθηκε. Με ολέθριες, όμως, επιπτώσεις για το οικοσύστημα της Κάρλας. Η διατάραξη της ισορροπίας του οικοσυστήματος ήταν εμφανής με την εξαφάνιση πολλών ειδών πουλιών και ψαριών. Έγιναν προσπάθειες ανασύστασης της λίμνης με την παροχή νερού από τον ποταμό Πηνειό μέχρι την απαραίτητη «οικολογική στάθμη». Το έργο θεωρείται ουσιώδες για την τοπική ευημερία και την ανάπτυξη της Θεσσαλίας. Αποτελεί σήμερα έναν «επίγειο» παράδεισο, σημαντικό υγροβιότοπο της Μεσογείου με την αποικία των αργυροπελεκάνων, ένα παραγωγικό οικοσύστημα με πολιτιστικές, κοινωνικές και οικονομικές διαστάσεις.
Το Μουσείο Λιμναίου Πολιτισμού Κάρλας
Το Μουσείο (http://www.boebes-karla.gr/sites/07.html ) ιδρύθηκε το 2005 σε έναν παλιό κινηματογράφο του χωριού Κανάλια που είχε πλήρως εγκαταλειφθεί από το 1993 και μετά τον δεύτερο τρόπο χρήσης του ως «σπαστήρας αμυγδάλων». Το 2003 αποτέλεσε το κέντρο προβολής του λιμναίου περιβάλλοντος και του πολιτισμού της Βοιβηίδος, όπου πραγματοποιήθηκαν πολλές δραστηριότητες και εκδηλώσεις. Το ΚΕ.ΜΕ.ΒΟ. με τη βοήθεια και τη συνεργασία της «Εταιρείας Ανάπτυξης Πηλίου Α.Ε.», μετεξέλιξε το κτήριο, αφού ανακαινίσθηκε και εξοπλίστηκε με σύγχρονα τεχνολογικά επιτεύγματα, σε Μουσείο Λιμναίου Πολιτισμού της λίμνης Κάρλας. Μετά την αναγνώριση των προσπαθειών των υπευθύνων και τη βράβευση με το «Βραβείο Καλής Πρακτικής στον τομέα του Πολιτισμού», το Μουσείο εντασσόμενο στο πρόγραμμα Ε.Π. Κ.Π.LEADER+ αποσκοπεί στην αναβάθμιση της περιοχής, στην κινητοποίηση όλων των κατοίκων για τη διάσωση της πολιτιστικής τους ταυτότητας και την διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς, στην αξιοποίηση όλων των πόρων -υλικών, οικονομικών, τεχνολογικών, έμψυχων- προκειμένου να εξασφαλισθεί η βιωσιμότητα και η αειφορία της πολιτιστικής μονάδας και του τόπου.
Το Μουσείο απέχει 25 χιλιόμετρα από την πόλη του Βόλου και υπάρχουν δύο τρόποι προσέγγισης: Ακολουθώντας την πεδινή διαδρομή μέσω της εθνικής οδού Βόλου -Λάρισας πριν το Βελεστίνο και η ορεινή διαδρομή μέσω του Δήμου Ν. Ιωνίας και του χωριού Κερασιάς.
Το Μουσείο εκθέτει ένα ομοίωμα καϊκιού ψαρέματος και μια νεροκαλύβα, όπου διέμεναν οι αλιείς της λίμνης την περίοδο αλιείας, τα σύνεργα και άλλα αντικείμενα, μακέτες προσομοίωσης της λίμνης, εκθέσεις φωτογραφίας και εγγράφων αρχειακού τύπου, αποκόμματα εφημερίδων σχετικά με τη ζωή και τη δράση των παρακάρλιων πληθυσμών. Η συλλογή φωτογραφιών του αρχείου Λ. Χατζηζήση αναφέρεται στη μουσική παράδοση των κατοίκων της περιοχής.
Ο στόχος, το όραμα και η αποστολή του Μουσείου
Μέσα από την συνέντευξη με τους υπεύθυνους του Μουσείου ορίστηκε καθαρά ότι η αποστολή του Μουσείου είναι να διασώσει έναν πολιτισμό και μια παράδοση που ήκμασε με επίκεντρο τη λίμνη. Να διαφωτίσει για τον τρόπο ζωής των ανθρώπων, τις συνήθειές τους, την επαγγελματική τους απασχόληση, τις κοινωνικές τους αξίες και τη διαστρωμάτωση της κοινωνίας και του πολιτισμού από την αρχαιότητα μέχρι τον 20ό αιώνα και πριν την αποξήρανση της Κάρλας.
Τα όραμά του έγκειται μέσα από τη γνώση και τις εικόνες του παρελθόντος να ξαναδώσει ζωή στην Κάρλα, να αποτελέσει μοχλό ανάπτυξης για τους κατοίκους της περιοχής και πόλο οικοτουριστικής αξιοποίησης. Όλα αυτά, όμως, με σεβασμό στον άνθρωπο και τις αξίες του, το περιβάλλον και τη φύση.
Από τις δράσεις, τις συνεργασίες, τις ημερίδες και τα εκπαιδευτικά προγράμματα του Μουσείου από την ίδρυσή του το 2005 μέχρι σήμερα διαφαίνονται οι στόχοι του Μουσείου να διασώσει και να προβάλει τον παρακάρλιο πολιτισμό, να διατηρήσει και να ενδυναμώσει την πολιτιστική ταυτότητα της περιοχής, να ευαισθητοποιήσει και να συγκινήσει τόσο τους κατοίκους της περιοχής όσο και το κοινωνικό σύνολο για την μοναδικότητα και τα αγαθά του συγκεκριμένου φυσικού τοπίου.
Οι συνεργασίες και η εξωστρέφεια του Μουσείου
Το 2005 το Κέντρο για τη Μελέτη και Προστασία του Περιβάλλοντος και της Πολιτιστικής Κληρονομιάς στη Λίμνη Βοιβηίδα – Κάρλα (ΚΕ.ΜΕ.ΒΟ. έτος ίδρυσης το 2003) ανακοίνωσε την ίδρυση «Μουσείου Λιμναίου Πολιτισμού Κάρλας». Η δράση εντάχθηκε και επιχορηγήθηκε από το πρόγραμμα Ε.Π. Κ.Π.Leader+, ενώ τον Μάιο του ίδιου έτους ένα παλιό κτήριο κινηματογράφου αποτέλεσε μετά από πολλές παρεμβάσεις το Μουσείο Κάρλας. Το ΚΕ.ΜΕ.ΒΟ. βραβεύτηκε με το «Βραβείο Καλής Πρακτικής» για την αξιοποίηση του χώρου και τη δημιουργία Μουσείου.
Το 2007 το ΚΕ.ΜΕ.ΒΟ. συμμετείχε στο Πρόγραμμα του Υπουργείου Απασχόλησης, ενώ το 2012 υπέγραψε «Μνημόνιο Κατανόησης» με την Περιφέρεια Θεσσαλίας σχετικά με την υλοποίηση του Ευρωπαϊκού Προγράμματος 2BPRKS. Το 2013 μαζί με την εταιρεία Ανάπτυξης Πηλίου έλαβε συμμετοχή σε Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα ανάπτυξης, ενώ το 2015 στο Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα με θέμα «Εμπλουτίζοντας το Ορνιθοτουριστικό και Οικοτουριστικό προϊόν της Θεσσαλίας». Το 2015 συμμετείχε στο Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα για την «Εκπαίδευση και τη Διά Βίου Μάθηση» , ενώ το 2016 το ΚΕ.ΜΕ.ΒΟ. υπέγραψε στο πλαίσιο «Αναπτυξιακής Εκπαίδευσης» (Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Ruval DERR Agenda – EYD 2015) Σύμβαση Συνεργασίας με το Δίκτυο Μ.Κ.Ο. Θεσσαλίας και το Δίκτυο Περραιβίας για την από κοινού ανάληψη δράσεων.
Το 2018-19 με αφορμή το πρόγραμμα «Karla School: Ενημέρωση, Εκπαίδευση και Κατάρτιση» για την ευαισθητοποίηση νέων επιστημόνων, αγροτών και εκπαιδευτικών, αναλαμβάνει δράση, προκειμένου να συμβάλει στην προστασία και τη διατήρηση της βιοποικιλότητας της Οικοανάπτυξης Κάρλας – Μαυροβουνίου – Κεφαλοβρύσου – Βελεστίνου από κοινού με το Δίκτυο Περραιβία, τον Φορέα Διαχείρισης Κάρλας και την εταιρεία Συμβούλων «Αργοναύτες».
Το Μουσείο μέσα από τις ποικίλες δράσεις του, τα προγράμματά του και τις συνεργασίες με άλλους φορείς, όπως διοργάνωση ημερίδας το 2006 με θέμα «Κάρλα- Παρελθόν, Παρόν και Μέλλον» σε συνεργασία με τον Μορφωτικό Σύλλογο Καλαμακίου, το 2009 με θέμα «Άνθρωπος και Πολιτισμός Διαχρονικά στη λίμνη Κάρλα» σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, το 2011 με θέμα «Σπήλαια και Γεωπερίπατοι γύρω από τη λίμνη Κάρλα» σε συνεργασία με την Εταιρεία Σπηλαιολογικών Ερευνών Θεσσαλίας, το 2017 με θέμα «Περιβάλλον και Ανάπτυξη̇ το οικοσύστημα της Κάρλας ως πόλος οικοτουριστικής ανάπτυξης» σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, το Κ.Π.Ε. Μακρινίτσας και το Δίκτυο Περραιβία, αποδεικνύει την εξωστρέφεια, αλλά και τη μέριμνα να επικοινωνήσει την αποστολή του και τα μηνύματά του.
Μέσω των εκπαιδευτικών προγραμμάτων, των ημερίδων, των ξεναγήσεων και των επιμορφωτικών σεμιναρίων το κοινό έρχεται σε επαφή με τους ειδικούς και τον συγκεκριμένο χώρο πολιτισμού. Αναπτύσσει διάλογο, εκθέτει τις απορίες του και προσλαμβάνει μέσα από τις βιωματικές δράσεις και την εμπειρία τη γνώση (Αθανασοπούλου, 2003, σελ. 147-153).
Για το Μουσείο έχουν γίνει αφιερώματα τόσο στον τοπικό τύπο όσο και σε τηλεοπτικές εκπομπές και ντοκιμαντέρ . Αξίζει, ακόμα να αναφέρουμε το βιβλίο της κ. Μωραΐτη «Η Λιμνονεραϊδούλα και οι φίλοι της» που απευθύνεται σε παιδιά, αλλά και σε μεγάλους, αφού μεταδίδει πλήθος ηθικών μηνυμάτων που αποσκοπούν στη διαπαιδαγώγηση και τη διάπλαση χαρακτήρων.
Άλλοι λιμναίοι πολιτισμοί στην Ελλάδα και την Ευρώπη
Το νερό των λιμνών προερχόμενο από την τήξη των παγετώνων εγκλωβισμένο μέσα στον αδιαφανή συμπαγή πάγο απελευθερώνεται τώρα ορμητικό στο φως του αέρα και στις κοιλότητες της γης. Από την άγρια, παγωμένη φύση του εν- βαπτίζεται στο λεκανοπέδιο και με ένα ιδιαίτερο τελετουργικό αποκτά την ηρεμία και τη γαλήνη των υδάτων της λίμνης. Μετά το πολυτάραχο ταξίδι τους φτάνουν στην πεπερασμένη απεραντοσύνη μιας λίμνης, που μοιάζει με τον καθρέφτη της φύσης, το μάτι της φύσης, σαν γαλάζια κόρη οφθαλμού, κατά τον Σολωμό στον «Λάμπρο». Μήπως η εικόνα αυτή, η θέαση του κόσμου μέσα από τα όρια της λίμνης είναι ωριμότερη, σοφότερη; Το σκεπτόμενο νερό γελά με τις επιπόλαιες αποφάσεις των ανθρώπων για στοχευμένες αποξηράνσεις που γρήγορα αποδεικνύονται ολέθριες και τιμωρεί, όπως στην περίπτωση του Ταντάλου που μέσα σε μια λίμνη καταδικάστηκε σε αιώνια δίψα εξαιτίας της αφροσύνης και της ύβρις του να ελέγξει τις ικανότητες των θεών (Κοβάνη, 2002, σελ. 19-25).
8.000 χρόνια πριν διαμορφώθηκε ένας πολιτισμός, ο πολιτισμός του νερού. Οι άνθρωποι οδηγήθηκαν στην κατασκευή σπιτιών πλάι ή μέσα στο νερό είτε αναζητώντας μια γεωγραφική τύχη είτε από προτίμηση ενός άλλου παράξενου, μα τόσο εντυπωσιακό, τρόπο ζωής. Η Ελβετία στην περιφέρεια των Άλπεων με 450 λίμνες θεωρήθηκε η «κοιτίδα των λιμνών» με κατοικημένο χώρο. Στον ελλαδικό χώρο, ανακαλύφθηκαν λιμναίοι οικισμοί στο Δισπηλιό της Καστοριάς, ένας αρχαίος οικισμός, τέλος της εποχής του χαλκού, στο Θέρμο δίπλα στη λίμνη Τριχωνίδα της δυτικής Στερεάς Ελλάδας, ο παραλίμνιος οικισμός της Κούρνας του νομού Χανίων με τους πολλούς θρύλους, ο λιμναίος πολιτισμός της λίμνης Κάρλας κ.ά.
Στην Ευρώπη πραγματοποιήθηκαν έρευνες κατά μήκος του αλπικού τόξου στη Γερμανία, βόρεια Ιταλία, Αυστρία, Σλοβενία, Γαλλία, όπου εντοπίστηκαν 600 θέσεις πλάι σε λίμνες ή έλη, επιβεβαιώνοντας τη ρήση των αρχαίων Αιγυπτίων ότι ο άνθρωπος είναι «έλειον και λιμνώδες ζώον» (Πυργάκη, 2009) . Ο Ελβετός αρχαιολόγος Keller, πατέρας της θεωρίας της πασσαλόπηκτης κατασκευής εισήγαγε τη δική του θεωρία, έχοντας διαβάσει τον Ηρόδοτο, η οποία υποστήριζε ότι κατά την προϊστορία οι άνθρωποι στην περιοχή των Άλπεων είχαν φτιάξει οικοδομήματα σε υπερυψωμένα δάπεδα ανοιχτά των λιμνών (Πυργάκη, 2009).
Ας εστιάσουμε στην Κάρλα και στον πολιτισμό της. Οι ψαράδες ζούσαν στις νεροκαλύβες τους, ψάρευαν τη μέρα και το βράδυ μαζεύονταν γύρω από την εστία στη φωτοκαγιά, αναμένοντας το ψήσιμο της κακκαβιάς, όπου έλεγαν ιστορίες ή λαϊκές διηγήσεις όπου ξεχώριζε όχι η αρετή της ανδρείας, αλλά εκείνη της ανθρωπιάς. Τα Σαββατοκύριακα, όταν έβγαιναν από τις ψαροκαλύβες τους γλεντούσαν με συνοδεία μουσικής, έτσι για να χαλαρώσουν από την ένταση της δουλειάς.
Οι μνήμες διατηρήθηκαν από γενιά σε γενιά και δεν έσβησε η παράδοση των ψαράδων της Κάρλας. Ούτε οι έντονες γεύσεις από την ψαριά της καθαρής λίμνης. Οι πρεσβύτεροι διηγούνταν στους μικρότερους όλα όσα έζησαν με την αγωνία ζωγραφισμένη στα πρόσωπά τους, ελπίζοντας πως τα γαλανοπράσινα νερά της Κάρλας θα γεννήσουν πάλι καθαρές και νόστιμες ψαριές που θα θρέψουν την οικογένειά τους (Κοβάνη, 2002, σελ. 125-136).
Τόσο το Μουσείο Λιμναίου Πολιτισμού Κάρλας, όσο και οι πολιτιστικές εκδηλώσεις που γίνονται με επίκεντρο τη λίμνη Κάρλα αποκαλύπτουν τη στενή σχέση που υπάρχει ανάμεσα στον τόπο, τις παραδόσεις, τον πολιτισμό και τους ανθρώπους. Θα ήταν παράλειψη να μην επαινέσουμε τέτοιες πρωτοβουλίες εκ μέρους των ανθρώπων και του Δήμου, αφού ο συντονισμός σκέψεων και δυνάμεων μόνο θετικά αποτελέσματα επιφέρει για τον πολιτισμό και τη διάσωση των ηθών και των εθίμων ενός τόπου, ενώ, παράλληλα, ενισχύει την τοπική αυτοδιοίκηση και την οικονομική πρόοδο, εξασφαλίζοντας την βιωσιμότητα και την αειφόρο ανάπτυξη.
Βιβλιογραφικές Αναφορές
Αθανασοπούλου Α., Γλύτση Ε., Χαμπούρη-Ιωαννίδου Αικ. (2002) Οι Διαστάσεις των Πολιτιστικών Φαινομένων. Πολιτιστικό Πλαίσιο Τόμος Β’, Πάτρα: ΕΑΠ
Braudel, F., (2017) Γραμματική των Πολιτισμών, Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.
Κοβάνη Ε. (2002) Λιμνών αποξηράνσεις:μελέτη αειφορίας και πολιτιστικής ιστορίας, Αθήνα, Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών.
Λάββας Γ.Π. (2010), Ζητήματα Πολιτιστικής Διαχείρισης, Εκδοτικός Οίκος: Μέλισσα
Μπιτσάνη Π. Ευγενία,(2004). Πολιτισμική Διαχείριση και Περιφερειακή Ανάπτυξη, Αθήνα: ΔΙΟΝΙΚΟΣ.
Μωραΐτη Στ. (2021), Η Νεραϊδούλα και οι φίλοι της, Μουσείο Λιμναίου Πολιτισμού Κάρλας.
Μωραΐτη Στ. και Γκανάτσιος Σωτ. (2001), Η Οδύσσεια του Βάλτου» Δ. Κάρλας 2001
Νάκου Ειρ. (2001), Μουσεία: Εμείς, τα πράγματα και ο πολιτισμός, Αθήνα: νήσος.
Νικονάνου Ν. (2015) Μουσειακή μάθηση και εμπειρία στον 21ο αιώνα, Ελληνικά Ακαδημαϊκά Ηλεκτρονικά Συγγράμματα και Βοηθήματα.
Πούλιος Ι. (2015), Διαχείριση Υλικής Πολιτισμικής Κληρονομιάς, Τοπική Κοινωνία και Βιώσιμη Ανάπτυξη στο: Ι. Πούλιος και άλλοι, Πολιτισμική Διαχείριση, Τοπική Κοινωνία και Βιώσιμη Ανάπτυξη. Ελληνικά Ακαδημαϊκά Ηλεκτρονικά Συγγράμματα.
(https://www.ertnews.gr/eidiseis/mono-sto-ertgr/to-ert-gr-paroysiazei-to-moyseio-limnaioy-politismoy-karlas/?fbclid=IwAR3uksV2BaP0iu_I3YP_PzTK_0RVLq00rs0XUw5pDB6cYiu8e3cXmSiDjBU, https://e-thessalia.gr/paradosiakoi-organopaiktes-mnimes-empeiries-kai-eikones-parelthontos-kai-parontos/, https://www.skaitv.gr/episode/psuchagogia/suntages-psuchis/2021-04-18- 17?fbclid=IwAR1A9G5BkJRX8cK6VowfUPWzUUZNCkvX3rUCgQJHFtpTckGcORLoK7B-STc
2Διάλεξη που δόθηκε από την Πυργάκη Μ. στην Αθήνα, 19 Μαΐου 2009, ύστερα από πρόσκληση του Ελληνο-Ελβετικού Συνδέσμου