Άρθρα

Σκοτεινός τουρισμός και κοιμητήρια (dark tourism)

polymenidis

Του Γιάννη Μ. Πολυμενίδη*

Στις 23 Αυγούστου 1930, το πλοίο SS Morro Castle, που πήρε το όνομα του, από το ομώνυμο κάστρο που φυλάει την είσοδο στην Havana Bay, ξεκίνησε το παρθενικό του ταξίδι από την Ν.Υόρκη στην Κούβα. Το πλοίο και η συγκεκριμένη διαδρομή έγιναν αρκετά δημοφιλή, από ταξιδιώτες για τουριστικούς, αλλά και επαγγελματικούς λόγους, για τα επόμενα τέσσερα χρόνια. Όμως, τις πρώτες πρωινές ώρες, της 8ης Σεπτεμβρίου 1934, η καταστροφή χτύπησε το πλοίο. Η φωτιά ξεκίνησε από την πρώτη θέση και γρήγορα εξαπλώθηκε στο υπόλοιπο πλοίο, λόγω κυρίως σχεδιαστικών σφαλμάτων, αλλά και ολιγωρίας του πληρώματος. Επισημαίνεται, οτι το σήμα SOS του δεύτερου καπετάνιου, ο οποίος και αναπληρούσε τον πρώτο που είχε πεθάνει την προηγούμενη μέρα στην καμπίνα του από ανακοπή καρδιάς, στάλθηκε καθυστερημένα, όταν το πλοίο είχε χάσει κάθε δύναμη και είχε παραδοθεί στις φλόγες. Παρά την θέση του πλοίου, που ήταν πολύ κοντά στην ακτή, η επιχείρηση διάσωσης ήταν αργή και αναποτελεσματική, με συνέπεια ο αριθμός των νεκρών να ανέλθει στους 137. Το πλοίο, οδηγούμενο από τους ανέμους, προσάραξε στην ακτή του New Jersey στο Asbury Park. Σχεδόν αμέσως έγινε τουριστικό αξιοθέατο, παρακινούμενο από τις εφημερίδες και το ραδιόφωνο της εποχής, οργανώνοντας ειδικές διαδρομές με τρένο, από την Ν. Υόρκη και την Φιλαδέλφεια, με αποτέλεσμα οι επισκέπτες να φτάσουν τους 250.000. Η σκηνή του ναυαγίου, έγινε πολύ δημοφιλής, μέσα από φεστιβάλ, καρτ-ποστάλ, αναμνηστικά, με μακάβριες περιγραφές ακόμη και απανθρακωμένων πτωμάτων. Προτάθηκε επίσης να προσδεθεί μόνιμα στο Asbury Park, σαν τουριστικό αξιοθέατο, αν και τελικά έξι μήνες αργότερα, ρυμουλκήθηκε και πουλήθηκε για παλιοσίδερα.
Η καταστροφή του πλοίου SS Morro Castle, ήταν μια από τις πρώτες, αλλά όχι και η πρώτη περίπτωση ενός φαινομένου που έχει εμφανιστεί και αναφέρεται σαν “σκοτεινός τουρισμός” (dark tourism). Είναι η δυνατότητα που δίνεται στους ανθρώπους, μέσα από ειδικά ταξίδια, που έχουν σχεδιαστεί – σκόπιμα ή μη – , να επισκεφτούν τοποθεσίες, αξιοθέατα ή και γεγονότα, που συνδέονται με κάθε τρόπο, με τον θάνατο, την βία ή την καταστροφή. Για παράδειγμα, η παρακολούθηση από τον κόσμο, των μονομαχιών της ρωμαϊκής εποχής, αλλά και οι δημόσιες εκτελέσεις, ήταν πρώιμες μορφές αυτού του είδους του τουρισμού. Διαπιστώνουμε δηλαδή, οτι ο θάνατος, η ταλαιπωρία και ο τουρισμός, έχουν συσχετιστεί για αιώνες.
Σίγουρα, τα τελευταία πενήντα χρόνια, με την εξέλιξη και του τουρισμού, έχει γίνει πιο διαδεδομένος και ποικιλόμορφος. Επιπλέον, έχει γίνει ευρέως αναγνωρισμένος, μέσα από σχετικές ιστοσελίδες, ανά τον κόσμο.
Ένα από τα πιο κλασσικά παραδείγματα, είναι το σημείο Μηδέν, στη θέση των Δίδυμων Πύργων, στο Κέντρο Παγκόσμιου Εμπορίου, το οποίο προσέλκυσε πάνω από τριάμισυ εκατομμύρια επισκέπτες. Φυσικά προσέλκυσε πολλούς μικροπωλητές που πουλούσαν φαγώσιμα ¨μπιχλιμπίδια”, αναμνηστικά με φωτογραφίες από την φωτιά των δίδυμων πύργων, αλλά και χαρτί υγείας με τυπωμένη την φωτογραφία του Οσάμα Μπιν Λάντεν.
Εννοιολογικά, ο “σκοτεινός τουρισμός” συνδέεται και με άλλα παρεμφερή είδη τουρισμού, όπως ο “τουρισμός καταστροφών” (disaster tourism), ο “τουρισμός θανάτου” (thanatotourism) και άλλα. Η πιο γνωστή ελληνική περίπτωση, είναι το νησί της Σπιναλόγκα, στην Κρήτη. Σύμφωνα με το Σύλλογο Ελλήνων Αρχαιολόγων η Σπιναλόγκα αποτελεί το δεύτερο σε επισκεψιμότητα αρχαιολογικό χώρο της Κρήτης ενώ το 2009 κατέλαβε την τέταρτη θέση στην Ελλάδα με 226.301επισκέπτες και το 2010, 249.940. Σήμερα, μετά από αυξανόμενο και συνεχές ενδιαφέρον από τη δεκαετία του 70′ και μετά έχουν πραγματοποιηθεί πολλές αναστηλώσεις στο νησί που φιλοξενεί κάθε χρόνο πάνω από 300.000 τουρίστες. Προσπάθειες γίνονται από τοπικούς φορείς η Σπιναλόγκα να ενταχθεί στα μνημεία παγκόσμιας κληρονομιάς της Unesco. Με κεντρικό θέμα τη Σπιναλόγκα και την τραγωδία της ανθρώπινης ζωής εκεί δημιουργήθηκε το βιβλίο «το Νησί», που στη συνέχεια έγινε και σειρά και απέσπασε ευρωπαϊκά βραβεία.
Είναι σίγουρα σημαντικό, ότι η ανάπτυξη και διαχείριση του “σκοτεινού τουρισμού”, συνδέονται με την πολιτιστική κατάσταση και τους κοινωνικούς θεσμούς της σύγχρονης κοινωνίας.

Ένας σημαντικός τομέας του “σκοτεινού τουρισμού” είναι και οι επισκέψεις στα κοιμητήρια. Πολλά από τα πιο γνωστά κοιμητήρια του κόσμου, αποτελούν σημαντικά αξιοθέατα και προσελκύουν ένα αξιόλογο αριθμό επισκεπτών. Επιτύμβιες στήλες, κρύπτες και ενδιαφέροντα τοπία, ρίχνουν φως στην κουλτούρα κάθε τόπου και των ανθρώπων του. Μπορεί κάποιος να ερευνήσει το “σκοτεινό παρελθόν” και να βρει ακόμη και ζωντανούς τους θρύλους των ανθρώπων που κείτονται εκεί.
Παραδείγματα στην Ευρώπη και σ’ όλο τον κόσμο, υπάρχουν πολλά. * Στο Père-Lachaise, στο Παρίσι, στο 20ο διαμέρισμα της γαλλικής πρωτεύουσας, που κατασκευάστηκε το 1804 σαν αρχέτυπο αγροτικού νεκροταφείου, οι Παριζιάνοι συνωστίζονται στα μονοπάτια του για να δουν τον τάφο του Jim Morrison και άλλοι να αφήσουν αποτυπώματα-φιλιά από κραγιόν στον τάφο του Όσκαρ Ουάιλντ, με την αιγυπτιακή διακόσμηση. Άλλοι, διάσημοι «κάτοικοί» του είναι οι Edith Piaf, Honore de Balzac και Marcel Proust. * Στο χωριό Sapanta της Ρουμανίας, περίτεχνα δρύινα, σκαλίσματα, σηματοδοτούν κάθε έναν από τους 900 και πάνω υπαίθρους τάφους του “χαρούμενου» νεκροταφείου”. Η τέχνη και η ποίηση περιγράφουν στους τάφους, τις ιδιόμορφες ιστορίες των νεκρών: μεγάλα γλυπτά ζωγραφισμένα με το χέρι σε έντονα χρώματα όπως κόκκινο, μπλε, πράσινο, κίτρινο έχουν χαραγμένες πάνω τους αστείες φράσεις που περιγράφουν εν συντομία τη ζωή ή τον τρόπο με τον οποίο απεβίωσε κάθε άτομο. Στον τάφο ενός νεκρού που αγαπούσε το αλκοόλ, αναγράφεται μάλιστα ένα μεταθανάτιο αίτημα: «Αφήστε λίγο κρασί». * Στο Σαιντ Λούις, στη Νέα Ορλεάνη, κοντά στη γαλλική συνοικία, χίλια περίπου ιδιαίτερα κτίσματα, αποτελούν το νεκροταφείο του 18ου αιώνα. Όλοι οι τάφοι είναι επίγειοι και όχι μέσα στο έδαφος. Οι πιο πολλοί κατασκευάστηκαν τον 18ο και 19ο αιώνα. Λέγεται πως μια διάσημη ιέρεια Voodoo -η Marie Laveau- είναι θαμμένη στην οικογενειακή κρύπτη των Glapion. Στο συγκεκριμένο νεκροταφείο είναι θαμμένοι επίσης και άλλοι διάσημοι κάτοικοι της Νέα Ορλεάνης. * Στο Forest Lawn, Λος Άντζελες, Καλιφόρνια, στη γειτονιά Hollywood Hills, με θέα τα κινηματογραφικά στούντιο, βρίσκεται το σημείο… ανάπαυσης για λαμπερά αστέρια του κινηματογράφου και της τέχνης, από την Bette Davis, μέχρι τον Liberace. Πολλοί τάφοι δεν είναι εύκολα προσβάσιμοι, όπως αυτός του Michael Jackson στο κοντινό Glendale. Η Forest Lawn, είναι μια «αλυσίδα» 6 συνολικά ιδιωτικών νεκροταφείων. Προσελκύει περισσότερους από μισό εκατομμύριο επισκέπτες ετησίως, ανάμεσά τους και πολλά σχολεία. * Στο La Recoleta, Μπουένος Άιρες, Αργεντινή, οι επισκέπτες συνωστίζονται στον τάφο της Eva Perón (με το πατρικό της όνομα, Duarte). Μεταξύ των μεγάλων γλυπτών αγγέλων και των σκαλιστών μαυσωλείων, βρίσκεται το γλυπτό μιας γυναίκας που έχασε τη ζωή της από μια χιονοστιβάδα κατά το μήνα του μέλιτός της. * Στο Xoxocotlan, Oaxaca, Μεξικό
οι επιτύμβιες στήλες στο παλιό νεκροταφείο έξω από την Οαχάκα, γύρω από ένα αρχαίο, μισογκρεμισμένο παρεκκλήσι, είναι δύσκολα προσβάσιμες ειδικά κατά τη διάρκεια της Ημέρας των Νεκρών, λόγω του πλήθους επισκεπτών. Οι εκδηλώσεις ξεκινούν το βράδυ της 31ης Οκτωβρίου. Έξι τετράγωνα μακριά, μια ατμόσφαιρα που θυμίζει καρναβάλι, κυριαρχεί στο Panteon Nuevo, ή νέο νεκροταφείο, με οικογένειες που κάνουν πικνίκ, μουσικούς και μικροπωλητές που πωλούν pan de muerto (ψωμί των νεκρών) σε πάγκους. * Το Νεκροταφείο Zentralfriedhof, Βιέννη, Αυστρία είναι το δεύτερο μεγαλύτερο της Ευρώπης, μετά από αυτό του Αμβούργου. Εκεί έχουν ταφεί μεγάλες προσωπικότητες της κλασικής μουσικής, κάποιες από τις οποίες τις μετέφεραν από άλλους χώρους, για να ολοκληρώσουν τη «συλλογή». Ανάμεσά τους είναι οι Ludwig Van Beethoven, Johannes Brahms, Antonio Salieri, Franz Schubert, Johann Strauss κ.ά. Τα κοιμητήρια είναι ένα βιώσιμο αντικείμενο μιας αναπτυσσόμενης κατηγορίας τουρισμού, δηλ. ένα είδος έλξης που μπορεί να προσελκύσει επισκέπτες πολιτισμού, ιστορικής αξίας και πολιτιστικής κληρονομιάς. Καθώς στα μεγαλύτερα και παλαιότερα κοιμητήρια, έχουν εξαντληθεί οι χώροι ταφής, γίνονται τα ίδια μια ανακάλυψη ενός νέου προορισμού ταξιδιών και τουρισμού. Ο τομέας των κοιμητηρίων και τα χαρακτηριστικά τους γνωρίσματα, συγκαταλέγονται στις προτιμήσεις των νεότερων ταξιδιωτών, ως ενδιαφέρουσες αστικές θέσεις. Σε πόλεις που φαίνεται να αναπτύσσεται τουρισμός κοιμητηρίων, είναι τμήμα του χαρτοφυλακίου τους, όπου τα κοιμητήρια προστίθενται ως πόλος έλξης για τους επισκέπτες. Για τους περισσοτέρους ανθρώπους, μια επίσκεψη σε ένα κοιμητήριο ως τμήμα των διακοπών τους, δεν είναι ένα σκοτεινό επεισόδιο τουρισμού. Είναι μάλλον, ένας τρόπος να κατανοηθεί μια άλλη άποψη της κοινωνικής ή πολιτιστικής ιστορίας της κάθε πόλης ή της περιοχής, να παρουσιαστούν τα αρχιτεκτονικά γλυπτά, η γοτθική τέχνη και η λογοτεχνία. Και φυσικά, όπως οποιοδήποτε τουριστικό αξιοθέατο, οι “σκοτεινές περιοχές” και τα αξιοποιημένα κοιμητήρια, μπορούν να αποφέρουν σημαντικά οικονομικά οφέλη, σ’ αυτούς που μπορούν να κεφαλαιοποιήσουν στην δημοτικότητα της περιοχής. Ο τουρισμός θεωρείται μια ανθρώπινη δραστηριότητα που περιλαμβάνει πολλές διαστάσεις που απαιτούν συνεχή ικανοποίηση μέσα από τα διάφορα είδη τουρισμού. Η ποικιλία και η πολυμορφία των τουριστικών αξιοθέατων και προορισμών για αυτό το είδος του τουρισμού (σκοτεινός τουρισμός) σε όλο τον κόσμο, έχει ενθαρρύνει πολλές χώρες να επωφεληθούν από αυτό, ως μέσο για την ανάπτυξη τουριστικής ζήτησης τους. Εδώ θα πρέπει να αναφέρουμε και την Διαδρομή των Ευρωπαϊκών Κοιμητηρίων, που εντάχθηκε στις Πολιτιστικές Διαδρομές του Συμβουλίου της Ευρώπης το 2010, ενώ ο κεντρικός φορέας διαχείρισης της διαδρομής, είναι ο Οργανισμός Σημαντικών Κοιμητηρίων της Ευρώπης (Association of Significant Cemeteries in Europe – ASCE). Η χώρα μας, εντάχθηκε στην εν λόγω Πολιτιστική Διαδρομή, μέσω του Α’ Κοιμητηρίου Αθηνών και του κοιμητηρίου της Σκιάθου. Τα κοιμητήρια της Διαδρομής, είναι διαθέσιμα και σε σχετική εφαρμογή για κινητά τηλάφωνα (mobile guide ARTour). Επίσης κάθε χρόνο, στο τέλος Μαΐου ο ASCE διοργανώνει την Εβδομάδα Ανακάλυψης Ευρωπαϊκών Κοιμητηρίων (Week of Discovering European Cemeteries), στο πλαίσιο της οποίας εντάσσονται θεματικές εκθέσεις, συναυλίες, ξεναγήσεις και άλλες εκδηλώσεις με σκοπό την προώθηση της πολιτιστικής κληρονομιάς των Ευρωπαϊκών Κοιμητηρίων. Να σημειωθεί οτι στο Διοικητικό Συμβούλιο του οργανισμού, που πραγματοποιήθηκε στη Βιέννη 17-19 Μαρτίου, αποφασίστηκε το ετήσιο Συνέδριο για το 2017, να πραγματοποιηθεί στην Αθήνα, το μήνα Σεπτέμβριο, υπό τη διοργάνωση του Χαροκοπείου Πανεπιστημίου και την υποστήριξη του Υπουργείου Πολιτισμού. Η πόλη μας ο Βόλος, έχει μια χρυσή ευκαιρία στα χέρια της, το παλαιό κοιμητήριο “Ταξιαρχών” της Ν. Ιωνίας. Λειτούργησε στην σημερινή του θέση, από τον Ιούλιο του 1882 και σε αρκετά μεγάλη έκταση, ώστε να καλύπτει τις μελλοντικές ανάγκες της αύξησης του πληθυσμού της πόλης, αλλά και τις ανάγκες των αλλοθρήσκων. Το 1883 χτίστηκε εντός του χώρου, ο ναός των Ταξιαρχών (μικρός ναΐσκος σταυρικού σχήματος με θόλο) και η πρώτη Θεία Λειτουργία έγινε το 1893. Αυτός ο ναός χρησιμοποιείται από τους Μικρασιάτες που εγκαθίστανται στη Ν. Ιωνία για τις λατρευτικές τους ανάγκες. Τον Ιούλιο του 1912, το κοιμητήριο έγινε ιδιοκτησία του δήμου με νόμιμους τίτλους. Επειδή αυξάνονταν οι ανάγκες ταφής λόγω γεγονότων όπως, οι πλημμύρες του 1886, οι πεσόντες στη μάχη της Μακρινίτσας το 1878, οι σεισμοί του 1905, η σιτοδεία λόγω πολεμικών γεγονότων 1916, ο σεισμός του 1930, ο Β Παγκόσμιος Πόλεμος το 1940, η υπερχείλιση της κοίτης του χειμάρρου Αναύρου, το 1955, κρίθηκε οτι είναι απαραίτητη η εξεύρεση χώρου στο οικόπεδο του κοιμητηρίου. Το 1929 επεκτάθηκε ο χώρος με κοπή δέντρων, στη συνέχεια έγιναν δαπάνες δεντροφύτευσης, εκκαθάρισης από χόρτα, ρυμοτομίας, χάραξης και κατασκευής οδών παλαιού χώρου, ενώ το 1936 αγοράστηκε χώρος στη βορειοδυτική πλευρά για επέκταση, και μέσα σε δυο χρόνια πραγματοποιήθηκε η αγορά δύο όμορων οικοπέδων. Το 1962 έγιναν πολλά έργα με διαμόρφωση του χώρου γύρω από το ναό, κλάδεμα των δέντρων, συντήρηση και επισκευή οστεοφυλακίου, τάφων και μαντρότοιχου και επέκταση του δικτύου άρδευσης – ύδρευσης. Τον Αύγουστο του 1889 στο κοιμητήριο χωρίστηκαν με τοίχο το χριστιανικό από το οθωμανικό και το εβραϊκό τμήμα. Με την πάροδο των χρόνων το εβραϊκό κρίθηκε ανεπαρκές για τις ανάγκες της Κοινότητας κι έτσι ο Δήμος, μετά από κινητοποίηση της Ισραηλιτικής Κοινότητας Βόλου, παραχώρησε μέρος του εν αχρηστία Τουρκικού κοιμητηρίου (λόγω της ανταλλαγής των πληθυσμών), που ήταν σε συνέχεια με το ήδη υπάρχον εβραϊκό. Το υπάρχον σήμερα εβραϊκό νεκροταφείο έχει έκταση 4.000 τ.μ. και περιλαμβάνει περισσότερους από 700 τάφους. Μέσα στο κοιμητήριο “Ταξιαρχών”, υπάρχει και το Αγγλικό κοιμητήριο που κατασκευάστηκε στη μνήμη των 17 Άγγλων ναυτικών, που σκοτώθηκαν από έκρηξη του H.M.S. DEVONSHIRE στις 26 Ιουλίου 1929. Με πρωτοβουλία της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και ιδιαίτερα της 5ης Εφορείας Νεοτέρων Μνημείων Μαγνησίας και σύμφωνα με το Ν. 1469/50 «περί προστασίας ειδικής κατηγορίας οικοδομημάτων και έργων τέχνης μεταγενεστέρων του 1830», το κοιμητήριο των Ταξιαρχών χαρακτηρίστηκε ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο, που χρειάζεται ειδική κρατική προστασία, γιατί αποτελεί ένα σημαντικό χώρο της πόλης με αξιόλογα γλυπτά με καθένα από αυτά να αποτελεί έργο τέχνης στο είδος του, ενώ συνολικά αποτελούν ένα ανοιχτό μουσείο γλυπτικής, σύμφωνα με την Υ.Α. ΔΙΛΑΠ/Γ 2106/29228/12-6-96 (ΦΕΚ 506/ Β /1-7-96). Η επιτύμβια γλυπτική είναι από τα σημαντικότερα κεφάλαια της νεοελληνικής γλυπτικής και αναπέμπει στις επιτύμβιες στήλες της αρχαιότητας, όταν οι σαρκοφάγοι διαιώνιζαν τη μνήμη του νεκρού ανάμεσα στους ζωντανούς. Ήταν ύψιστη και ύστατη υποχρέωση, ανάγκη και ένδειξη αγάπης. Ο καλλωπισμένος τάφος, ο επιβλητικός εξαφάνιζε την έννοια του μακάβριου, της εκμηδένισης, προσδίνοντας έτσι στο νεκρό μια νέα υπόσταση. Όπως γνωρίζουμε, η Διεύθυνση Κοιμητηρίων του Δήμου Βόλου, προχώρησε στην ένταξη του παλαιού κοιμητηρίου “Ταξιαρχών” στην ASCE και στις Πολιτιστικές Διαδρομές Κοιμητηρίων, με σκοπό την αξιοποίηση του, στα πλαίσια και τους κανόνες των περιορισμών της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας.

*Ο Γιάννης Πολυμενίδης είναι αγρ. & τοπογράφος μηχανικός Μ.Δ.Ε. Πολεοδομίας – Χωροταξίας, Π.Θ. Υπ. Διδάκτωρ Πολεοδομίας – Χωροταξίας Π.Θ.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
. Κομνηνού Ε., Κουτση Δ., Λιανοπούλου Β. (2016) Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας , http://www.citybranding.gr
. Ζιάκα Β., Κοντού Κ., (2008) Νέες και Περίεργες Τάσεις Τουρισμού, ΑΝΩΤΑΤΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΚΡΗΤΗΣ
. Abeer Attia, Dalal Abd El-Hady, Salma El-Manhaly – The Role of Dark Tourism in Developing the Demand for the Egyptian Tourist Product, Journal of Tourism Research.
. Richard Sharpley, Philip Stone (2009), The Darker Side of Travel – The Theory and Practice of Dark Tourism, CHANNEL VIEW PUBLICATIONS
. Τσαγανού Φ. (2006), Ανάπλαση – Ανασχεδιασμός Κοιμητηρίων. Μελέτη Περίπτωσης : Κοιμητήριο Ταξιαρχών στο Πολεοδομικό Συγκρότημα Βόλου, Ε.Α.Π.
. Γιασιράνη – Κυρίτση Β. (1996), Ιστορίες Ζωής και Θανάτου στο Νεκροταφείου του Βόλου, εκδ. Ώρες

Προηγούμενο ΆρθροΕπόμενο Άρθρο
Μοιραστείτε το