Μία σφαιρική θεώρηση του ζητήματος των επιχειρημάτων υπέρ της υπάρξεως του Θεού πραγματοποίησε ο καθηγητής R. Swinburne στο πλαίσιο διάλεξης που έδωσε στο Βόλο, στο Συνεδριακό Κέντρο Θεσσαλίας, προσκεκλημένος της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών. Ο Δρ. Richard Swinburne, είναι Ομότιμος Καθηγητής Φιλοσοφίας της Χριστιανικής Θρησκείας του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, Επίτιμος Εταίρος του Oriel College της Οξφόρδης και Μέλος της Βρετανικής Ακαδημίας. Τα επιστημονικά του ενδιαφέροντα περιστρέφονται γύρω από τη Φιλοσοφία της Θρησκείας και της Επιστήμης, ενώ θεωρείται, εδώ και πολλά χρόνια, από τους βασικούς υποστηρικτές των φιλοσοφικών αποδείξεων για την ύπαρξη του Θεού, προκαλώντας μάλιστα έντονη σχετική συζήτηση με αφορμή την έκδοση της τριλογίας του The Coherence ofTheism (1977), The Existence of God (1979), Faith and Reason (1981), αποτελώντας κατά κάποιο τρόπο το «αντίπαλο δέος» στον κύριο εκφραστή του σύγχρονου αθεϊσμού Καθηγητή Richard Dawkins.
Το θέμα της διάλεξης ήταν «Η ύπαρξη του Θεού και οι προκλήσεις της σύγχρονης αθεΐας. Ο Καθηγητής R. Swinburne επιχείρησε μια σφαιρική θεώρηση του ζητήματος των επιχειρημάτων υπέρ της υπάρξεως του Θεού. Στη σχετική προσέγγιση του θέματος ο ίδιος ανέδειξε δύο βασικές αρχές ερμηνείας και αξιολόγησης της θρησκευτικής εμπειρίας: την Αρχή της Ευπιστίας: «Να πιστεύεις ότι σου φαίνεται ότι υπάρχει ως τέτοιο- απόντων αντεπιχειρημάτων» και την αρχή της Μαρτυρίας: «Να πιστεύεις ότι σου λένε οι άλλοι – απόντων αντεπιχειρημάτων». Ενώ πολλοί άνθρωποι μπορεί να πιστεύουν ότι υπάρχει Θεός με βάση την αρχή της Ευπιστίας, λόγω της θρησκευτικής εμπειρίας τους, ή με βάση την αρχή της Μαρτυρίας λόγω της ανατροφής τους, στο σύγχρονο κόσμο όπου κυκλοφορούν κάθε λογής αντεπιχειρήματα, οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν ανάγκη από τη φυσική θεολογία, δηλαδή από επιχειρήματα που προέρχονται από τα πλέον γενικά χαρακτηριστικά του κόσμου (θετικές αποδείξεις) για την ύπαρξη του Θεού, εάν κι εφόσον επιθυμούν η πίστη τους να είναι έλλογη και όχι α-νόητη.
Η παρατήρηση μιας απόδειξης Ε καθιστά μια υποτιθέμενη αιτιώδη εξήγησή της, Η, πιθανή, στο βαθμό που:
1) Εάν το Η είναι αλήθεια, το Ε είναι πιθανό
2) Εάν το Η είναι λάθος, το Ε δεν είναι πιθανό
3) Το Η είναι απλό
4) Το Η ταιριάζει με όσα ήδη γνωρίζουμε (δηλ. με τη γνώση μας για το πως λειτουργεί ευρύτερα ο κόσμος)
Τα κριτήρια αυτά λειτουργούν κάθε φορά που εξηγούμε ένα Ε, είτε το πρότυπο της εξήγησης είναι προσωπικό (από πρόσωπα που διαθέτουν ορισμένες δυνάμεις, πιστεύω και σκοπούς) ή επιστημονικό (με βάση τις πρωταρχικές συνθήκες, και τους νόμους της φύσης που αποτελούν τελικά γενικεύσεις για τις δυνάμεις και τις υποχρεώσεις όλων των θεμελιωδών σωματιδίων, και επομένως και των μεγαλύτερων υπάρξεων τις οποίες απαρτίζουν). Μια υπόθεση είναι απλή στο βαθμό που λαμβάνει ως δεδομένη την ύπαρξη νέων οντοτήτων, μερικών ειδών οντοτήτων, ορισμένων ιδιοτήτων, ορισμένων ειδών ιδιοτήτων, όπως επίσης και των απλών από μαθηματική άποψη βαθμών και σχέσεων μεταξύ των ιδιοτήτων. (Μια μαθηματική σχέση ή ύπαρξη Χ είναι απλή, όσο λιγότερες είναι οι άλλες σχέσεις και υπάρξεις από τον ορισμό των οποίων εξαρτάται. Επομένως το 2, όπως και το 0, είναι πιο απλός αριθμός από το 3, 785).
Όπως υποστήριξε ο Καθηγητής Swinburne, για την οικονομία της συζήτησης, ας υποτεθεί, ότι το Η = «Υπάρχει Θεός», που είναι ένα θεμελιωδώς αιώνιο, παντοδύναμο, πανταχού παρόν και απόλυτα ελεύθερο πρόσωπο. Ένα πρόσωπο είναι ένα όν με δύναμη, γνώση και ελευθερία επιλογής, που ζει για ένα ορισμένο χρονικό διάστημα. Ένα θεμελιωδώς αιώνιο πρόσωπο είναι ένα πρόσωπο στο οποίο δεν υπάρχουν καθόλου περιορισμοί (υπάρχουν 0 περιορισμοί), ένα παντοδύναμο πρόσωπο είναι ένα πρόσωπο του οποίου η δύναμη δεν γνωρίζει περιορισμούς, ένα πρόσωπο που γνωρίζει τα πάντα χωρίς κανένα περιορισμό, και ένα απόλυτα ελεύθερο πρόσωπο το οποίο δεν υπόκειται σε καμία επίδραση για τον τρόπο που λαμβάνει τις αποφάσεις του (και επομένως επηρεάζεται μονάχα από τον λόγο και έτσι εάν γνωρίζει τα πάντα θα είναι και απόλυτα αγαθό). Ως εκ τούτου ο θεϊσμός, λαμβάνοντας ως δεδομένο τον Θεό, λαμβάνει ως δεδομένο ένα πρόσωπο του πιο απλού είδους που θα μπορούσε να υπάρξει. Επομένως στην περίπτωση αυτή ικανοποιείται εξίσου και το 3οκριτήριο.
Και το Ε = ότι υπάρχει ένα φυσικό σύμπαν. Κυβερνάται από απλούς φυσικούς νόμους. Οι νόμοι αυτοί είναι έτσι οργανωμένοι ώστε να παράγουν ανθρώπους. Οι άνθρωποι διαθέτουν συνείδηση.
Από τη στιγμή που οι άνθρωποι χαρακτηρίζονται από ένα μοναδικό είδος καλοσύνης (τη δύναμη να επιλέγουν μεταξύ του καλού και του κακού και έτσι να ωφελούν ή να βλάπτουν τον εαυτό τους και τους άλλους), είναι πολύ πιθανό ότι ένας αγαθός Θεός θα τους έχει δημιουργήσει. Για το σκοπό αυτό χρειάζονται σώματα, και για αυτό το λόγο ένα φυσικό σύμπαν. Χρειάζεται να γνωρίζουν με ποιο τρόπο θα ωφελούν ή θα βλάπτουν, με αποτέλεσμα οι απλοί φυσικοί νόμοι να προσδιορίζουν τα αποτελέσματα των πράξεών τους. Οι νόμοι χρειάζονται ώστε να διατηρούν τα σώματά τους στην ύπαρξη. Και είναι ανάγκη (τα ανθρώπινα σώματα) να διαθέτουν συνείδηση προκειμένου να μπορούν να επιλέγουν και να βιώνουν τα αποτελέσματα των επιλογών τους. Έτσι το Η πληροί το 1ο κριτήριο. Εάν το Η είναι λάθος, το Ε θα συνιστά μια μεγάλη απίθανη σύμπτωση. Επομένως το Η πληροί και το 2ο κριτήριο. Το 4ο κριτήριο δεν έχει καμιά σχέση με μια ευρείας κλίμακας θεωρία, όπως εκείνη του θεϊσμού. Επομένως με βάση τα τέσσερα παραπάνω κριτήρια το Ε καθιστά πολύ πιθανό το Η.
Τι γίνεται όμως με το κυρίαρχο αντεπιχείρημα ενάντια στην ύπαρξη του Θεού που θεμελιώνεται στο πρόβλημα της υπάρξεως του κακού;
Σύμφωνα με όσα ανέπτυξε ο Δρ. Swinburne στη δεύτερη διάλεξή του, o Θεός είναι (εξ ορισμού) παντοδύναμος (μπορεί δηλαδή να κάνει καθετί λογικά δυνατό), παντογνώστης (γνωρίζει οτιδήποτε είναι λογικό να γνωρίζει κάποιος) και απόλυτα ελεύθερος (δεν υπόκειται δηλαδή σε παράλογες επιρροές για το πώς λαμβάνει τις αποφάσεις του). Ως εκ τούτου είναι απόλυτα αγαθός. Ωστόσο την ίδια στιγμή επιτρέπει σε κακά πράγματα να συμβαίνουν. Η θεοδικία αποσκοπεί στο να εξηγήσει με ποιο τρόπο το γεγονός αυτό μπορεί να συμβιβαστεί με την τέλεια αγαθότητα του Θεού.
Ο Θεός μπορεί να επιτρέψει ένα κακό Ε να συμβεί, ενώ παραμένει απόλυτα αγαθός, στο βαθμό που:
1. Υπάρχει κάποιο καλό Γ, τέτοιο ώστε είναι λογικά αδύνατο για το Θεό να προκαλέσει το Γ με κάποιο άλλο λογικά δυνατό τρόπο εκτός από το να επιτρέψει το Ε (ή ένα κάτι εξίσου κακό) να συμβεί (λ.χ. ο Θεός δεν μπορεί να σου δώσει τη ευκαιρία να αποφασίσεις ελεύθερα εάν θα είσαι ευγενικός απέναντί μου ή εάν θα μου προκαλέσεις κάποιο πόνο (Γ) εκτός κι αν με αφήσει να υποφέρω (Ε). Ο Θεός δεν μπορεί να σου δώσει την ευκαιρία να διαμορφώσεις το χαρακτήρα σου παίρνοντας δύσκολες αποφάσεις, παρά μόνο βάζοντάς σε, σε πειρασμό).
2. Ο Θεός όντως προκαλεί το Γ (λ.χ. ο Θεός δίνει στον άνθρωπο την παραπάνω ελευθερία και υπευθυνότητα για να αποφασίζει)
3. Ο Θεός έχει το δικαίωμα να επιτρέψει στο Ε να συμβεί. (Το δικαίωμα του Θεού οφείλεται στο γεγονός ότι είναι ο υπέρτατος ευεργέτης μας. Μας κρατά στην ύπαρξη κάθε στιγμή και (με την πάροδο του χρόνου) μας δίνει ως αντιστάθμισμα μια καλή ζωή. Εάν η επίγεια ζωή κάποιου δεν κρίνεται ως καλή, τότε ο Θεός πρέπει να εγγυηθεί ότι το πρόσωπο εκείνο θα έχει μια περίοδο στη μετα-θάνατον ζωή, έτσι ώστε η ζυγαριά ολάκερου του βίου του να γείρει προς το καλό.)
4. Η αναμενόμενη αρνητική αξία του γεγονότος που επιτρέπει να συμβεί το Ε, δεν υπερβαίνει τη θετική καλή αξία του Γ. (Η αδυναμία μας να αναγνωρίσουμε ότι ο όρος αυτός ισχύει, οφείλεται συνήθως στην άγνοιά μας σχετικά με το γεγονός ότι το να είναι κάποιος χρήσιμος είναι κάτι ωφέλιμο για το πρόσωπο του οποίου η ζωή είναι χρήσιμη).
Το θέμα του Σεμιναρίου (Αθήνα, 9 Μαΐου 2015, αίθουσα των εκδόσεων Εν Πλω, στοά Atrium, Χ.Τρικούπη) ήταν «Η ύπαρξη του κακού και το πρόβλημα της θεοδικίας», όπου ο Καθηγητής Swinburne προχώρησε σε μια σύντομη περίληψη της σχετικής ομιλίας. Αμέσως μετά τη σύντομη ομιλία του κεντρικού ομιλητή έλαβαν μέρος με παρεμβάσεις τους οι Στέλιος Βιρβιδάκης, Καθηγητής του Τμήματος Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Φιλοσοφίας των Επιστημών του Πανεπιστημίου Αθηνών, και ο π. Ευάγγελος Γκανάς, Θεολόγος, Ηλεκτρολόγος Μηχανικός ΕΜΠ, Εφημέριος Ι. Ναού Αγίου Μελετίου Αθηνών.
Στο Σεμινάριο έλαβαν μέρος, μεταξύ άλλων, καθηγητές της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, ερευνητές, επιστήμονες από άλλους επιστημονικούς κλαδους (Ιατρική, Ψυχανάλυση κ.ά.) μεταπτυχιακοί και διδακτορικοί φοιτητές, κ.ά. Η Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών Βόλου θα φροντίσει για την έκδοση των σχετικών κειμένων στα ελληνικά και αγγλικά.
Πρέπει να σημειωθεί ότι οι διαλέξεις και το σεμινάριο πραγματοποιήθηκαν με την ευγενική χορηγία του Ορθοδόξου Ιδρύματος Virginia H. Farah Foundation.