Της Βασιλικής Ρηγοπούλου,
φιλολόγου ΕΚΠΑ, δασκάλας ΕΑE ΠΤΕΑ, M.Ed.
στο Ειδικό Δημοτικό Σχολείο Αγριάς
Σύμφωνα με τον ψυχολόγο Α. Maslow η σεξουαλικότητα και η έκφρασή της αποτελεί πρωταρχική ανάγκη του ανθρώπου, ισότιμη της έκφρασης του αισθήματος της πείνας, της δίψας και όλων των βιολογικών αναγκών που μπορούν να προσφέρουν στον άνθρωπο την επιβίωση. Ο S. Freud επισημαίνει ότι η σεξουαλική ανάγκη ενεργοποιείται από πολύ νωρίς κι επιτρέπει στους ανθρώπους να έλκονται μεταξύ τους. Το ενδιαφέρον για τη σεξουαλική δραστηριότητα αυξάνεται, συνήθως, όταν ένα άτομο φτάνει στην εφηβεία.
Το Ινστιτούτο Ψυχικής Υγείας Παιδιών και Ενηλίκων σε έρευνα που διεξήχθη το 2022 σε ομάδα ελέγχου εφήβων ηλικιακού εύρους 16 – 22 χρόνων σε ό,τι αφορά τον τρόπο ενημέρωσής τους για το σεξ, γνωστοποίησε ότι ένα ποσοστό της τάξης του 55% των εφήβων ενημερώνεται από το διαδίκτυο, ένα πολύ μικρότερο συγκριτικά με το αρχικό 17% από την τηλεόραση, όπως και ένα ποσοστό που αγγίζει το 15% από τους φίλους, από περιοδικά lifestyle κυμαίνεται στο 10% και από την οικογένεια συντριπτικά λιγότερο, φθάνοντας το 3%.
Στην περίπτωση, όμως, που το παιδί και αργότερα ο έφηβος ανήκει στο φάσμα του αυτισμού η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση καθίσταται το ίδιο εύκολη σε σχέση με ένα παιδί και αργότερα έφηβο τυπικής ανάπτυξης; Η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση είναι εξίσου δύσκολη για πολλούς ειδικούς και γονείς και στις δύο περιπτώσεις. Η στάση των γονέων εξαρτάται από τον βαθμό λειτουργικότητας του παιδιού με αυτισμό, το μορφωτικό επίπεδο των γονέων, την κοινωνικο-οικονομική κατάστασή τους, τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς τους, τα γονεϊκά πρότυπα, τις αξίες και τον τρόπο με τον οποίο μεγάλωσαν οι ίδιοι οι γονείς, καθώς και την ύπαρξη ή την απουσία ενός υποστηρικτικού συγγενικού και κοινωνικού πλαισίου. Καθοριστικής σημασίας είναι η συλλογή πληροφοριών και η προετοιμασία των γονέων, ώστε να είναι σε θέση να απαντήσουν σε πιθανές ερωτήσεις του παιδιού. Η συνεργασία και η συζήτηση μεταξύ των γονέων, οι κοινές αποφάσεις σχετικά με τον χειρισμό του θέματος θέτουν τις βάσεις της αντιμετώπισης.
Το παιδί που είναι στο φάσμα του αυτισμού χρειάζεται περισσότερο χρόνο για να επεξεργαστεί ή να κατανοήσει ορισμένες έννοιες. Πότε άραγε είναι η κατάλληλη στιγμή, για να μιλήσετε στο παιδί σας για την εφηβεία, το σεξ, τη σεξουαλικότητα και τις σχέσεις; Η «άτυπη» εκπαίδευση αρχίζει από την ηλικία των τριών, ενώ η εντατική και μεθοδευμένη εκπαίδευση, πριν το άτομο εισέλθει στην εφηβεία. Κάθε πρόγραμμα πρέπει να είναι εξατομικευμένο, εφόσον ανταποκρίνεται στο γνωστικό επίπεδό του και δημιουργείται έπειτα από προσεκτική και σχολαστική αξιολόγηση. Η συνεργασία με το εκπαιδευτικό προσωπικό του σχολείου καθίσταται απαραίτητη, καθώς θα μάθετε τι θα διδάξει ο δάσκαλος, πότε και πώς κι εσείς θα ακολουθήσετε την ίδια γραμμή. Στα άτομα χαμηλής λειτουργικότητας μπορεί να αρκεί η επικέντρωση στους κανόνες σεξουαλικής συμπεριφοράς σε δημόσιους ή μη χώρους, ενώ στα άτομα υψηλής λειτουργικότητας, μια βαθύτερη και πολυπλοκότερη προσέγγιση μπορεί να θεωρηθεί κατάλληλη. Δεδομένου του αναπτυξιακού σταδίου και της γνωστικής ικανότητας, αρχικά αναφερόμαστε στα συναισθήματα μεταξύ δύο ατόμων και πώς και υπό ποιες συνθήκες εκφράζονται μέσα από την τρυφερότητα, το φίλημα και το άγγιγμα.
Πώς να μιλήσετε στο παιδί σας για την εφηβεία; Απαντήστε με ειλικρίνεια και ξεκάθαρα σε κάθε ερώτησή του, αποφεύγοντας μωρουδιακή ή παιδιάστικη γλώσσα, σχετικά με την εφηβεία και το σώμα του, ώστε να κατανοήσει ότι δεν είναι κάτι για το οποίο πρέπει να ντρέπεται, κερδίζοντας με αυτόν τον τρόπο την εμπιστοσύνη του.
Η σαφήνεια των πληροφοριών είναι καθοριστική. Χρησιμοποιείστε την κυριολεκτική χρήση της γλώσσας και προσέξτε τον τόνο της φωνής σας. Οι παρεμβάσεις πρέπει να είναι οπτικές, να ενθαρρύνουν τη μίμηση και το παιχνίδι ρόλων. Πρέπει επίσης, να δουλεύετε ένα ζήτημα τη φορά. Μέθοδοι διδασκαλίας είναι η μαγνητοσκόπηση πραγματικών ή φανταστικών καταστάσεων, η αλληλεπίδραση με τους συνομήλικους, η συμβουλευτική, η εκμάθηση κατάλληλων ανά περίσταση κοινωνικών δεξιοτήτων, η δημιουργία κοινωνικών ιστοριών, η μάθηση μέσω υπολογιστών, η εκμάθηση σεναρίων.
Σε ό,τι αφορά τις οπτικές υποστηρίξεις, οι εικόνες και φωτογραφίες του εαυτού του ως μωρό και του μικρού παιδιού, καθώς και του εαυτού σας ή άλλων μελών της οικογένειας σε διαφορετικές ηλικίες, βοηθούν στο να καταλάβει πότε συντελείται η εφηβεία στη ζωή ενός ατόμου και να συζητηθούν οι σχέσεις μεταξύ αυτών και η κοινωνική αλληλεπίδραση. Κινούμενοι με βάση το επίπεδο λειτουργικότητας του εφήβου, μπορούν να χρησιμοποιηθούν σκίτσα του σώματος για έμφαση σε συγκεκριμένα μέρη και στη λειτουργία τους. Πιο συγκεκριμένα θέματα, όπως η προσωπική υγιεινή κατά την έμμηνο ρύση στα κορίτσια, απαιτούν οργάνωση της διαδικασίας σε πολλά, μικρά βήματα (task analysis), συχνή ανασκόπηση των βημάτων αυτών με την έφηβη και επιβράβευση. Βιβλία και βίντεο καθίστανται χρήσιμα, για να γίνουν αντιληπτά και να συζητηθούν θέματα σχετικά με τη σεξουαλικότητα.
Καλό είναι να είστε προετοιμασμένοι να μιλήσετε για τον αυνανισμό με το παιδί σας, ώστε να μην αναπτύξει κανένα άγχος για το τι κάνει. Είναι σημαντικό το παιδί σας να ξέρει πώς να καθαρίζεται, εάν είναι απαραίτητο. Η εικόνα του σώματός του είναι σημαντική και καλό είναι να προσέχετε ώστε το παιδί σας να μην αναπτύξει μια μη ρεαλιστική άποψη για το πώς πρέπει να μοιάζει το σώμα του ή το σώμα των άλλων ανθρώπων, τονίζοντάς του ότι όλα τα σώματα είναι λίγο διαφορετικά.
Αντιμετωπίστε θέματα προσωπικής υγιεινής, καθώς το παιδί σας πλησιάζει στην εφηβεία. Προετοιμάστε το για την ανάγκη να πλένεται πιο συχνά, για το ξύρισμα και τη χρήση αποσμητικού. Θα χρειαστεί να εξηγήσετε πώς να κάνετε αυτά τα πράγματα, καθώς και τους κοινωνικούς κανόνες που καθορίζουν γιατί τα κάνουμε. Μια κοινωνική ιστορία μπορεί να είναι χρήσιμη.
Το παιδί σας μπορεί να χρειαστεί βοήθεια για να κατανοήσει την κοινωνική αλληλεπίδραση των ανθρώπων, προκειμένου να διατηρήσει μια σχέση. Ίσως χρειαστεί να συζητήσετε γιατί κάποιοι άνθρωποι παντρεύονται ή επιλέγουν να ζήσουν μόνιμα με ένα άτομο. Θα μπορούσατε να του το εξηγήσετε, συζητώντας τη σχέση σας με τον σύντροφό σας ή με άλλα μέλη της οικογένειας. Το γεγονός αυτό θα μπορούσε να υποστηριχθεί οπτικά, ζωγραφίζοντας φιγούρες ή χρησιμοποιώντας φωτογραφίες κάθε σημαντικού ατόμου στη ζωή του, συμπεριλαμβανομένων των μελών της οικογένειάς του, των δασκάλων και των γιατρών, εάν χρειάζεται.
Λόγω των αισθητηριακών διαφορών του παιδιού σας, μπορεί να ανησυχεί για την ιδέα της αγκαλιάς ή του φιλιού σε μελλοντικές σχέσεις. Ενισχύστε ότι, όταν πρόκειται για σχέσεις, θα πρέπει να κάνουν μόνον ό,τι αισθάνονται άνετα.
Θα χρειαστεί να συζητήσετε την αντισύλληψη και τις σεξουαλικά μεταδιδόμενες λοιμώξεις. Μπορεί να χρησιμοποιήσετε μια κοινωνική ιστορία, για να εξηγήσετε τις επισκέψεις στο γιατρό ή στη νοσοκόμα.
Θα μπορούσατε να χρησιμοποιήσετε μια κοινωνική ιστορία, για να περιγράψετε μια κατάσταση σεξουαλικής κακοποίησης. Η εκμάθηση του «όχι», ως απάντηση σε μία ανεπιθύμητη σεξουαλική πρόσκληση και των προσωπικών ορίων, είναι σημαντική. Η κατανόηση των συναισθημάτων του άλλου, ο σεβασμός της ιδιωτικότητας και ο αυτοέλεγχος είναι ζητήματα που πρέπει να ενταχθούν στο πρόγραμμα που σχεδιάζουμε. Μέσα από παιχνίδι ρόλων και διαφορετικά σενάρια μπορούμε να φέρουμε το άτομο αντιμέτωπο με διαφορετικές καταστάσεις, ώστε να αντιδρά με ασφαλέστερο τρόπο.
Μια ενδιαφέρουσα στρατηγική είναι η συμπλήρωση ενός ημερολογίου συμπεριφοράς για μερικές εβδομάδες ή περισσότερο, το οποίο καταγράφει τι συμβαίνει πριν, κατά τη διάρκεια και μετά τη συμπεριφορά. Λάβετε υπόψη σας ότι θα πρέπει να διατηρείτε μια ήρεμη αντίδραση και ο τόνος της φωνής σας να είναι σταθερός. Η χρήση μιας κοινωνικής ιστορίας ή μιας συνομιλίας κόμικς θα μπορούσε να βοηθήσει.
Η έκφραση της σεξουαλικότητας και σεξουαλικής επιθυμίας είναι δικαίωμα κάθε ανθρώπου, ανεξαρτήτως αναπηρίας. Νευραλγικής σημασίας σημείο αναφοράς είναι να κατανοήσουμε τα κίνητρά μας, τα συναισθήματα και τις απόψεις μας έτσι, ώστε να είμαστε σε θέση να αντιληφθούμε και τις ανάγκες των ατόμων με αυτισμό για αποδεκτή σεξουαλική συμπεριφορά. Σε κάθε περίπτωση, η αξιολόγηση των αναγκών και ο συνεχής επαναπροσδιορισμός των στόχων είναι απαραίτητοι για την ανάπτυξη ενός υγιούς σεξουαλικά ατόμου.