του Κυριάκου Παπαγεωργίου
Συμπτωματικά οι τρεις αρχαιότερες ελιές στην Ελλάδα βρίσκονται στην Κρήτη. Αμερικανοί ειδικοί και δεντροκόμοι υπολογίζουν πως μια τουλάχιστον από αυτές είναι και η αρχαιότερη στον κόσμο.
Σφήνα στα αρχαία κρητικά ελαιόδεντρα έχει μπει τελευταία, μετά από εξονυχιστικό έλεγχο, μια ελιά στην Ισπανία.
Αλλά αυτό δεν αναιρεί την ιδιότητα των τριών (και φυσικά πολλών ακόμη άλλων) ελαιόδεντρων που ανήκουν στο δεντροκομικό σώμα της μεγαλονήσου.
Αλλά ποιες είναι αυτές;
Πρώτη – και παλαιότερη – η ελιά στο Kαβούσι Λασιθίου.
Δεύτερη η ελιά στις Άνω Βούβες Χανίων.
Τρίτη η ελιά στο Μορόνι Ζαρού Ηρακλείου.
Η ελιά γενικά και το ελαιόλαδο συνδέονται στενά με τη μυθολογία, την ιστορία, τη θρησκεία, την τέχνη και την παράδοση, όπως επίσης και με την κοινωνική και την οικονομική ζωή των κατοίκων της Κρήτης εδώ και εννιά χιλιάδες (9.000) χρόνια.
Τη σημερινή εποχή οι ελαιώνες στην Κρήτη καλύπτουν το ένα τέταρτο (1/4) της συνολικής έκτασης του νησιού κι αποτελούν το κυρίαρχο στοιχείο του φυσικού περιβάλλοντος. Φέρεται δε να απασχολούν το σύνολο σχεδόν των αγροτικών οικογενειών.
Ανάμεσα στα εκατομμύρια κοινά ελαιόδεντρα της Κρήτης υπάρχουν και αρκετά ιδιόμορφα και παράξενα, αλλά και μερικά που έχουν χαρακτηριστεί ως μνημειακά.
Ένα ελαιόδεντρο για να χαρακτηρισθεί και να ανακηρυχθεί μνημειακό (μνημείο της φύσης) πρέπει να εξετασθεί συνολικά από εξειδικευμένα και επιστημονικά μέλη του Συνδέσμου Ελαιοκομικών Δήμων της Κρήτης.
Η συνολική εξέταση του δέντρου αφορά σε δυο χαρακτηριστικά: Την ιδιαίτερη αισθητική του ανάγλυφου και το μέγεθος του κορμού του.
1. Η ελιά στο Κουβούσι
Παραμονές των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004 ειδικοί ερευνητές και αρχαιολόγοι ανακοίνωσαν ένα πόρισμα, του οποίου η έκδοση κράτησε πολλά χρόνια, με επίπονες έρευνες και επιστημονικές μεθόδους, για το ποια είναι η αρχαιότερη ελιά της Ευρώπης.
Οι ερευνητές εξέτασαν πολλές ελιές που τους υποδείχτηκαν πριν καταλήξουν στο οριστικό τους συμπέρασμα.
Η κατάληξη της επιστημονικής επιτροπής ήταν πως μια ελιά στην περιοχή της Αζοριάς, κοντά στο χωριό Καβούσι του Λασιθίου, μετρούσε ζωή έξι χιλιάδων ετών.
Ωστόσο η άτυπη αυτή επιτροπή είχε καταλήξει στο ηλικιακό συμπέρασμα της ελιάς του Καβουσίου δέκα χρόνια πριν από τη δημοσίευση του πορίσματός της.
Ο Δήμος Ιεράπετρας, στον οποίο ανήκει η περιοχή της Αζοριάς, έκαμε μάλιστα την πολύ ωραία πρόταση, ώστε οι νικητές των αγωνισμάτων του στίβου, στους επικείμενους (τότε) Ολυμπιακούς Αγώνες, να επιστέφονται με κλάδους από την αρχαιότερη – όπως χαρακτηρίστηκε – ελιά της Ευρώπης.
*
Τον Ιούνιο του 2006, έπειτα από δυο χρόνια, επισκέφτηκα την περιοχή του βόρειου Λασιθίου, για να ιδώ με τα μάτια μου – και να θαυμάσω – την αρχαιότερη ελιά της Ευρώπης.
Καθώς έρχεται κανένας από τον Άγιο Νικόλαο της Κρήτης και κατευθύνεται προς τη Σητεία, πεντέμιση περίπου χιλιόμετρα μετά τη διασταύρωση της Παχειάς Αμμου για Ιεράπετρα, συναντάει το χωριό Καβούσι. Από το χωριό αυτό επήρα ένα χωματόδρομο, ο οποίος ύστερα από χίλια πεντακόσια μέτρα με έβγαλε στη θέση Αζοριά.
Ο δρόμος ωστόσο συνεχίζει και καταλήγει στη θέση όπου το αρχαίο Καβούσι, όπου υπάρχει το Υστερομινωικό Νεκροταφείο του Βροντά.
Επήρα το μονοπάτι που ανηφορίζει για τη θέση Αζοριά, σε ένα πλάτωμα της οποίας διακρίνεται η πολύκλαδη και πολυίσκιωτη ελιά του Καβουσίου.
Η περίμετρος της ελιάς ξεπερνά τα δεκαεφτά (17) μέτρα και το ύψος της τα δέκα (10), ενώ η παραγωγή της σε ελαιόκαρπο φτάνει τα 24 τσουβάλια.
Η ελιά αυτή βρίσκεται στην άκρη του αρχαίου πλακόστρωτου μονοπατιού που συνέδεε τη Σητεία με το χωριό.
Η συγκεκριμένη ελιά χρονολογείται από τη Νεολιθική εποχή, περίπου έξι χιλιάδες χρόνια πριν.
Να σημειώσω πως η ελιά αυτή παραμένει καρποφόρα τόσους αιώνες.
2. Η ελιά στις Άνω Βούβες
Το χωριό Άνω Βούβες βρίσκεται τριάντα (30) περίπου χιλιόμετρα δυτικά από τα Χανιά κι αποτελεί για τους ντόπιους αλλά και τους επισκέπτες ένα έξοχο σημείο αναφοράς, καθώς εκεί υπάρχει, κατά τους ειδικούς, «το αρχαιότερο ελαιόδεντρο του κόσμου».
Το ελαιόδεντρο στις Άνω Βούβες είναι διεθνώς γνωστό και το επισκέπτονται κάθε χρόνο χιλιάδες τουρίστες και ενδιαφερόμενοι σχετικά με την ταυτότητα και την ηλικία του δέντρου.
Η ηλικία του, καθώς αναφέρει η διεθνής επιστημονική κοινότητα, ξεπερνάει τα τρεις χιλιάδες (3.000) χρόνια. Έχει περίμετρο δωδεκάμιση (12,5) μέτρα, διάμετρο 4,5 και ανήκει στην ντόπια ποικιλία «τσουνάτη», ενώ είναι εμβολιασμένη (μπολιασμένη) πάνω σε αγριελιά.
Εξ αιτίας αυτού του μπολιάσματος που έκαναν οι ντόπιοι σε ανεξιχνίαστο χρόνο, ο κορμός του δέντρου μοιάζει να είναι σμιλεμένος σαν ένα φυσικό γλυπτό.
Το 1990 η ελιά κηρύχτηκε μνημείο της Φύσης.
Δίπλα σε αυτή την πανάρχαια ελιά υπάρχει κι άλλη στην οποία φυτρώνουν τρεις διαφορετικές ποικιλίες, η καλαματιανή, η τσουνάτη και η κορωναίϊκη κι είναι κι αυτή εμβολιασμένη πάνω σε αγριελιά.
Στις Άνω Βούβες λειτουργεί και το Μουσείο Ελιάς Βουβών, το οποίο φιλοξενεί εκθέματα από τα εργαλεία της παραδοσιακής ελαιοσυλλογής στην Κρήτη.
Για να φτάσει κανένας στις Άνω Βούβες θα πρέπει να πάρει τον δρόμο από τα Χανιά για τον Πλατανιά, κι αφού τον περάσει, λίγο πριν τη διασταύρωση για το Κολυμπάρι, θα στρίψει αριστερά για Σπηλιά. Αμέσως μετά την έξοδο από τη Σπηλιά ένας δρόμος φεύγει και πάλι αριστερά για Βούβες. Ενάμιση χιλιόμετρο μετά θα προσπεράσει τις Βούβες και θα συνεχίσει για ένα περίπου χιλιόμετρο ακόμη, μέχρι να φτάσει στις Άνω Βούβες στην πλατεία του οποίου θα δει τον μεγαλόκορμο της αρχαίας ελιάς, προστατευμένο και μνημειακό.
*
Αφού επισκεφθείτε και καμαρώσετε την αρχαία αυτή ελιά, αξίζει στη συνέχεια να αναζητήσετε την παράκαμψη για το χωριό Επισκοπή, έξω από την οποία θα συναντήσετε και θ’ αποθαυμάσετε τη μοναδική και πρωτότυπη αρχιτεκτονική της βυζαντινής εκκλησίας του Αρχαγγέλου Μιχαήλ, με κεραμική στέγη ροτόντας.
3. Η ελιά του Μορονίου
Το ελαιόδεντρο του Μορονίου βρίσκεται σε κτήμα του Θωμά Ξημεράκη που μας ξενάγησε με άπειρη ευχαρίστηση, αλλά και πλήρη ενημέρωση για τα ιδιαίτερα στοιχεία που το χαρακτηρίζουν.
Το κτήμα του Ξημεράκη και η ελιά του Μορονίου βρίσκονται στον παλιό Οικισμό Παλιαμά που ανήκει στο δημοτικό διαμέρισμα Μορονίου του Δήμου Ζαρού, σε υψόμετρο 423 μέτρων από τη θάλασσα.
Η ελιά αυτή είναι της ποικιλίας Χοντρολιάς, κι είναι εμβολιασμένη σε υποκείμενο αγριελιάς.
Ο κορμός του δέντρου έχει ειδικό σχήμα και ιδιαίτερη αισθητική. Φέρει αρκετά μεγάλη κοιλότητα (κουφάλα), η οποία χωράει τρία τουλάχιστον άτομα.
Η μέγιστη διάμετρος του κορμού του δέντρου είναι 4,20 μέτρα και η περίμετρός του 10,50 μέτρα. Με αυτά τα δεδομένα επιτρέπεται μια χονδρική εκτίμηση, ένας υπολογισμός δηλαδή της ηλικίας του, με βάση βέβαια τη μέθοδο των ετήσιων δακτυλίων. Σύμφωνα με τη μέθοδο αυτή και με εκτιμώμενη μέση ετήσια ακτινική αύξηση του κορμού κατά 0,7mm για κάθε χρόνο, η ηλικία του δέντρου ανέρχεται σε περίπου 3.000 έτη πριν από σήμερα.
Η ηλικία αυτή τοποθετεί την πρώτη παρουσία του δέντρου στην Υπομινωική – Πρωτογεωμετρική περίοδο της Κρητικής ιστορίας.
*
Στην περιοχή βρεθήκαμε, εγώ και ο Μάνθος, πριν από τις εκλογές του 2012, όταν εκείνος ήταν διορισμένος στο εκλογικό τμήμα του Μορονίου, στο Δήμο Ζαρού κι εγώ αναπληρωματικός στον Νομό Ηρακλείου.
Ύστερα από την επίσκεψή μας στην ελιά του Παλιαμά, οι ντόπιοι αγρότες που αιφνιδιάστηκαν για το ενδιαφέρον που επιδείξαμε για την παλιότερη ελιά του Νομού Ηρακλείου μας κάλεσαν για μια ρακή στην πλατεία του χωριού.
Εκεί γίναμε μάρτυρες και προσκυνητές ενός μοναδικού τρόπου εμβίωσης της κρητικής φιλοξενίας και της γευστικής της ευδαιμονίας.
Με τη ρακή μας πρόσφεραν πεντανόστιμες ψιλολιές και φρέσκα ωμά φύλλα από αγκινάρες που τα μούσκευαν στο λεμόνι ή το ξύδι. Και φυσικά υπέροχα και μοναδικά κριθαροκούλουρα.
Ο φίλος μου ο Μάνθος δεν έμαθα ποτέ, – γιατί μου το έκρυψε -, πώς κατάφερε και ολοκλήρωσε τη διαδικασία των εκλογών, καθώς σε όλη τη διάρκεια της ψηφοφορίας, οι ψιλολιές, τα κριθαροκούλουρα και οι γραβιέρες συνοδεία τσικουδιάς πηγαινοερχόντουσαν με ριπή κρητικού πολυβόλου.
*
«Μέρα νύχτα» λοιπόν, όπως λέει κι ο Ελύτης, «ν’ ακούς τις νεόνυμφες ελιές και τα προπατορικά τριζόνια».
Ταξιδέψτε για λίγο νοερά στις εσωτερικές γραμμές της πανώριας Κρήτης και φανταστείτε τις πολύκλαδες και νιόνυμφες ελιές με συνοδό τον έμμονο και ισορροπημένο βόμβο των τριζονιών που συνθέτουν την έξοχη και μοναδική γαλήνη του κρητικού τοπίου…
(*) Κατ’ άλλους στον κόσμο