Του Κων/νου Χαριλ. Καραγκούνη, καθηγητού της Ανωτάτης
Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Αθηνών
Διανύουμε, συν Θεώ, τη Μ. Τεσσαρακοστή και εκτός της αυστηρής νηστείας, πολλές τροποποιήσεις έχουν επέλθει στις Ακολουθίες της Εκκλησίας, όπως κατανοεί εύκολα όποιος εκκλησιάζεται τακτικά. Από τις πλέον εμφανείς διαφοροποιήσεις των Ακολουθιών της περιόδου είναι η τέλεση Μεγάλου Αποδείπνου αντί Μικρού, οι Ακολουθίες Χαιρετισμών, Ακαθίστου Ύμνου, Μεγάλου Κανόνος και, κυρίως, η επιτέλεση Θείας Λειτουργίας Προηγιασμένων Δώρων τις καθημερινές (συνήθως, Τετάρτες και Παρασκευές).
Ως γνωστόν, λέγεται Προηγιασμένη διότι δεν συντελείται σε αυτήν το Μυστήριο της Θ. Ευχαριστίας, αλλά φυλάσσεται «Σώμα και Αίμα Χριστού» από τη Θ. Λειτουργία του Σαββάτου ή της Κυριακής και προσφέρεται τώρα στους πιστούς. Δε θα ασχοληθούμε γενικά με την Προηγιασμένη, αλλά μόνο με τον κεντρικό ύμνο της, το «Νυν αι δυνάμεις…», που ψάλλεται αντί Χερουβικού.
Το κείμενο του ύμνου: «Νυν αι δυνάμεις των ουρανών // συν ημίν αοράτως λατρεύουσιν. // Ιδού γαρ εισπορεύεται // ο Βασιλεύς της δόξης. // Ιδού θυσία μυστική, // τετελειωμένη, δορυφορείται. // Πίστει και πόθω προσέλθωμεν, // ίνα μέτοχοι ζωής // αιωνίου γενώμεθα. // Αλληλούϊα (γ’)».
Πρόχειρη απόδοση στη νεοελληνική: «Τώρα που εμείς, οι άνθρωποι, προσφέρουμε λατρεία στον Θεό, μαζί μας, χωρίς να τις βλέπουμε («αοράτως»), προσφέρουν λατρεία όλες οι Ουράνιες Δυνάμεις (οι άγιοι Άγγελοι), διότι, να! Εισέρχεται και περνά από μπροστά μας ο Βασιλεύς της Δόξης (ο Ιησούς Χριστός). Να! Μία Θυσία συγκεκαλυμμένη («μυστική»), μια Θυσία η οποία έχει ήδη συντελεστεί («τετελειωμένη»), περνά από μπροστά μας, συνοδευόμενη («δορυφορούμενη») από στρατιές Αγγέλων. Ας προσέλθουμε με πίστη και πόθο, να αξιωθούμε τη συμμετοχή στην αιώνια και ατελεύτητη ζωή. Αλληλούϊα (= δοξάστε, υμνείτε τον Κύριο)». Ας σημειωθεί, ότι το «πίστει και πόθω» δεν εννοεί απλώς πίστη στην ύπαρξη του Θεού και αγάπη γι’ Αυτόν, αλλά πίστη στην αλήθεια του Μυστηρίου και πόθο για τη συμμετοχή σε αυτό· ενώ, η τριπλή επανάληψη του αλληλούϊα δηλώνει και προτρέπει σε αδιάκοπη και αδιάλειπτη δοξολόγηση και ανύμνηση του Αγίου Τριαδικού Θεού!
Στις χειρόγραφες λειτουργικές πηγές παρατηρούνται μερικές φραστικές παραλλαγές του ύμνου. Έτσι, αντί του «δορυφορείται» μερικά χειρόγραφα έχουν «δωροφορεί» (= φέρνει δώρα) ή «δωροφορείται» (προσφέρεται ως δώρο). Σαφώς, οι παραλλαγές αυτές μεταβάλλουν το νόημα· χάνεται η εικόνα της εισόδου του Ιησού Χριστού μετά των αγγελικών Του δυνάμεων· δεν πρέπει να θεωρηθούν έγκυρες. Άλλωστε, το ρήμα «δορυφορώ» υπάρχει και στον Χερουβικό ύμνο της κανονικής Θ. Λειτουργίας: «Οι τα Χερουβίμ… ταις αγγελικαίς αοράτως δορυφορούμενον τάξεσι». Ακόμη, στις αρχαιότερες πηγές (7ος αι. κ.εξ.) ο στίχος «πίστει και πόθω προσέλθωμεν» σημειώνεται ως «πίστει και φόβω». Η επί το κομψότερον μεταβολή τού «φόβω» σε «πόθω» πρέπει να επήλθε αρκετά αργότερα.
Πότε γράφηκε ο ύμνος; Σύμφωνα με μαρτυρία του Πασχάλιου Χρονικού (1), «…τούτω τω έτει επί Στεργίου Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως από της πρώτης εβδομάδος των νηστειών […] ήρξατο ψάλλεσθαι μετά το «Κατευθυνθήτω…», εν τω καιρώ του εισάγεσθαι τα προηγιασμένα δώρα εις το θυσιαστήριον από του σκευοφυλακίου, μετά το ειπείν τον ιερέα, «Κατά την δωρεάν του Χριστού σου…» ευθέως άρχεται ο λαός· |Νυν αι δυνάμεις…»». Η μαρτυρία «τούτω τω έτει» αναφέρεται στο γ’ έτος της βασιλείας τού Ηρακλείου, για τον όποιο ομιλεί παραπάνω το Χρονικό. Δεδομένου, ότι ο Ηράκλειος στέφθηκε το 610 μ.Χ., το 612 είναι ο χρόνος εισαγωγής του «Νυν αι δυνάμεις…» στη Λειτουργία των Προηγιασμένων Δώρων. Δυστυχώς, η πολύτιμη μαρτυρία τού Πασχάλιου Χρονικού δεν μας πληροφορεί αν ο ύμνος εμφανίζεται για πρώτη φορά το 612 ή προϋπήρχε, ούτε για τον ποιητή του. Υποστηρίχθηκε η άποψη ότι αποτελεί ποίημα του Βυζαντινού ποιητού Γεωργίου Πισίδη.
Σε ποιο σημείο της Προηγιασμένης ψάλλεται; Στις σχετικές τυπικές διατάξεις διαβάζουμε: «Ο ιερεύς, εκφώνως· Κατά την δωρεάν του Χριστού σου… Ο διάκονος, προσκυνήσας, εισέρχεται διά της νοτίου Πύλης εντός του ιερού Βήματος και καταλαμβάνει την οικείαν θέσιν παρά τον Ιερέα. Και ψάλλεται υπό του Χορού αργώς και κατανυκτικώς, εις ήχον πλ. β’, αντί του Χερουβικού το επόμενον, «Νυν αι δυνάμεις… ο Βασιλεύς της δόξης»· όπερ αναγινώσκει και ο Ιερεύς μυστικώς (γ’) έμπροσθεν της αγίας Τραπέζης, προσκυνών τρις, μετά του Διακόνου». Για δε τη Μεγάλη Είσοδο της Προηγιασμένης ο Κωνσταντίνος Πρωτοψάλτης της Μ.Χ.Ε. (1777-1862) γράφει: «Παρελάβομεν έθος αρχαίον και σεμνόν της Εκκλησίας, άμα ειπείν τον Ψάλτην το «ο Βασιλεύς της δόξης», εξελθόντος του Ιερέως μετά των Προηγιασμένων Αγίων επί κεφαλής εν σιωπή, σιωπάν και τον Ψάλτην μικρόν, έως ου εισέλθη εις το Βήμα ο Ιερεύς, ίνα δείξωμεν ότι τα υπερφυή σιγή τιμάσθαι χρη, είτα δε πάλιν εξακολουθείν». Και συνεχίζουν οι τυπικές διατάξεις: «Ο β’ Χορός, ψάλλων, εξακολουθεί το διακοπέν μέλος. «Ιδού θυσία μυστική… Αλληλούϊα»».
Μελοποιία: Το «Νυν αι Δυνάμεις…» αποτελεί αγαπητό ύμνο Βυζαντινών και μετα-Βυζαντινών μελουργών. Χρειάζεται στη λατρευτική πράξη καθ’ όλη τη Μ. Τεσσαρακοστή, εκτός Σαββάτου και Κυριακής, γι’ αυτό πολλοί μελουργοί μελοποίησαν τον ύμνο, παραδίδοντας μεγάλο αριθμό έργων, καλύπτοντας, μάλιστα, όλο το φάσμα της Οκτωηχίας. Μία πρόχειρη έρευνα σε αγιορείτικους κώδικες απέδωσε 73 μελοποιήσεις, έργα 44 μουσικοδιδασκάλων της Ψαλτικής.
(1) Χρονογραφικό σύγγραμμα των μέσων του 7ου αι., επί αυτοκράτορος Ηρακλείου, γραμμένο ελληνικά από άγνωστο κληρικό της Κωνσταντινουπόλεως. Αποτελεί λαϊκή ιστορική επιτομή από Αδάμ έως το 629 μ.Χ.