Του ΓΙΑΝΝΗ Δ. ΠΑΤΡΙΚΟΥ
Με τη συμπλήρωση το 2023 εκατονταετίας από τη Συνθήκη της Λωζάννης (14 Ιουλ. 1923), η οποία διέλυσε το όνειρο της Συνθήκης των Σεβρών (10 Αυγ. 1920), που ήταν η δημιουργία της Μεγάλης Ελλάδος των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών, ο ανύστακτος εμβριθής μελετητής της Νεωτέρας Ελληνικής Ιστορίας κ. Αθανάσιος Ευθ. Καραθανάσης (Αθ.Ε.Κ.), ομότιμος καθηγητής Α.Π.Θ. και καθηγητής Παν/μίου Λευκωσίας, πολυγράφος συγγραφέας, συνέγραψε κι εξέδωσε από τις Εκδόσεις Κυριακίδη Θεσ/νίκης το περισπούδαστο πόνημα «Παραλειπόμενα Μικρασιατικής Εκστρατείας» σχ. 14Χ21 και 308 σελ., το οποίο αφιερώνει με συγκίνηση: «Στον αδελφό μου Γιάννη, που μεγάλωσε με τα μοιρολόγια των γιαγιάδων μας για τα παιδιά τους Γιάγκο και Γιάννη, που έπεσαν στις μάχες του Σαγγαρίου». Το εξώφυλλο κάτω από τον τίτλο καλύπτεται με τη φωτογραφία: «Στρατιώτες και Θρακιώτες πρόσφυγες στο λιμάνι των Μουδανιών, Οκτώβριος 1922».
Στην «Εισαγωγή» ο συγγραφέας αναφέρει ευσύνοπτα για την ειρημένη Συνθήκη, η οποία «καθόρισε τα σύνορα Ελλάδος και Τουρκίας, το Οικ. Πατριαρχείο παρέμεινε εκεί στην άκρη του Κερατίου, άσπερον φως της Ορθοδοξίας και ο Ελληνισμός της Βασιλεύουσας μειώθηκε δραματικά από τις συνεχείς παραβιάσεις της συνθήκης από τη γείτονα. Η ίδια η συνθήκη επέβαλε αναγκαστική ανταλλαγή των ελληνοτουρκικών και τουρκικών πληθυσμών, που, παρά τη δραματουργία της, ενίσχυσε την πληθυσμιακή ομογένεια και την ελληνική παραγωγή».
Το περιεχόμενο του βιβλίου κατανέμεται ευμέθοδα σε τέσσερα μέρη « που συγκροτούν, αντιστοίχως, «Παραλειπόμενα» από τα πολλά της Μικρασιατικής Εκστρατείας». Έτσι στο α’ μέρος στην ενότητα «Δύο στρατηγοί» με πρωταγωνιστικό ρόλο στη Μικρασιατική Εκστρατεία, ο Λεωνίδας Παρασκευόπουλος (Λ.Π.), φιλοβενιζελικός κι ο Ξενοφών Στρατηγός (Ξ.Στ.), φιλοβασιλικός, έκφανση του επικρατήσαντος, τότε, Εθνικού Διχασμού με τα ολέθρια αποτελέσματα της Μικρασιατικής Καταστροφής, καταχώρισαν σε βιβλία τους τις εμπειρίες κι απόψεις τους για τη Μικρασιατική Εκστρατεία, χρήσιμες πηγές ιστορικής γνώσεως.
Ειδικότερα ο Λ.Π. κατέγραψε στις «Αναμνήσεις» του κατά χρονολογική σειρά τα συμβάντα από την απόβαση του Ελληνικού Στρατού στη Σμύρνη (2 Μαΐου 1919), τις προβληματικές σχέσεις του με τον Ύπατο Αρμοστή Αριστείδη Στεργιάδη, τους Συμμάχους, τη Συνθήκη των Σεβρών, τις ύπουλες βλέψεις των Ιταλών επί της Σμύρνης, την καταστροφή του Αϊδινίου (16 Ιουν.1919) από τους αιμοδιψείς Τούρκους, την οχύρωση της Σμύρνης, το όραμα του Βενιζέλου για τη Μεγάλη Ελλάδα, εκτεινόμενη από Αδριατική, Εύξεινο Πόντο, Αργυρόκαστρο έως το Καστελόρριζο. Δυστυχώς η πτώση του μετά την ήττα στις εκλογές της 1ης Νοε. 1920 επέφερε την μη πραγμάτωσή του κι ο Λ.Π .συνακόλουθα αντικαταστάθηκε από τον Αναστ. Παπούλα.
Από την άλλη ο Ξ.Στ. στο βιβλίο του «Η Ελλάς εν Μικρά Ασία. Ιστορική επισκόπησις επί τη βάσει επισήμων εγγράφων και πηγών (Αθήνα 1925)» κατηγορεί συνεχώς τον Βενιζέλο για όλα τα συμβάντα και πως αυτός προκάλεσε τον διχασμό, καθώς και για τη Μικρασιατική εκστρατεία, διότι «στην πρόταση των Συμμάχων να καταλάβει η Ελλάδα τη Σμύρνη δεν τους ζήτησε εγγυήσεις ούτε βοήθεια και η πρόταση του Άγγλου πρωθυπουργού Λόυδ Τζώρτζ για τη Σμύρνη εξικνούνταν από την εξυπηρέτηση των αγγλικών συμφερόντων. Το βιβλίο αυτό του Ξ.Στ. αποτελεί «χρήσιμη και πολύτιμη πηγή, διότι αυτός παρακολούθησε από κοντά όλα τα δραματικά γεγονότα της περιόδου Νοε. 1920 – Αύγ. 1922 αξιοποιήσας έγγραφα από το προσωπικό, και όχι μόνον αρχείο του».
Συνάμα γίνεται λόγος για τη Διάσκεψη των Συμμάχων στο Λονδίνο (Μάρτιος 1922) κατά την οποία αποφάσισαν την εκκένωση της Μικρασίας από τον ελληνικό στρατό και την εξ αυτού δημιουργηθείσα, με πρωτοβουλία του Μητροπολίτου Χρυσοστόμου και επιφανών Σμυρναίων πολιτών, στη Σμύρνη κίνηση «Μικρασιατική Άμυνα και Αυτονομία» αποσκοπούσα στην ίδρυση αυτονόμου κράτους υπό την σουλτανική κυριαρχία. Την κίνηση υποστήριξαν ο Αρχιστράτηγος Αναστ. Παπούλας, ο Οικουμενικός Πατριάρχης Μελέτιος, καθώς και επιφανείς της Προύσας κι Αϊδινίου, ενώ την υπονόμευσε η Ελληνική Κυβέρνηση και ο Στεργιάδης.
Στη συνέχεια ο συγγραφέας Αθ.Ε.Κ. αναφέρεται στην ανεπιτυχή εκστρατεία στην Κων/πολη, που οργάνωσε ο αντικαταστήσας τον Μάιο 1922 τον Αναστ. Παπούλα, Αρχιστράτηγος Γ. Χατζανέστης, ο οποίος με την μεταφορά 21.000 στρατού στο μέτωπο της Θράκης αποδυνάμωσε το αντίστοιχο Μικρασιατικό με τα οδυνηρά του Αυγ. 1922 αποτελέσματα. Οι σύμμαχοι αντέδρασαν και η επιχείρηση απέτυχε παταγωδώς.
* * *
Στο β’ μέρος παρουσιάζονται τα καθέκαστα της Ανακωχής των Μουδανιών της Προποντίδας (3/10 – 11/10/1922) κατά τα οποία οι αντιπρόσωποι της Αντάντ αποφάσισαν την παραχώρηση στην Τουρκία της Ανατ. Θράκης, απόσυρση εξ αυτής του Ελληνικού Στρατού και 250.000 γνήσιοι Έλληνες να έλθουν πρόσφυγες στην Ελλάδα. Καταχωρίζεται το κείμενο της Ανακωχής και η στάση του ελληνικού Τύπου έναντι αυτής.
Στο γ’ μέρος παρουσιάζονται συγκλονιστικές διηγήσεις Ελλήνων αιχμαλώτων για τα μαρτύρια που υπέστησαν από τους Τούρκους: Του Σπαρτιάτη αεροπόρου Β. Κοτρώτσου, του εφέδρου στρατιωτικού ιατρού Πέτρου Αποστολίδη, του στρατιώτη Σπ. Ανδρούτσου, του Σμυρναίου Αντ. Πισσάνου, του Χιώτη δικηγόρου Γιάννη Χ. Σγόντζου, του Χρήστου Α. Σπανομανώλη, αναφέροντος εκδηλώσεις ανθρωπιάς από ορισμένους Τούρκους προς τους αιχμαλώτους. Συνάμα γίνεται μνεία του μυθιστορήματος «Το Νούμερο 31328» του ακαδημαϊκού Ηλία Βενέζη, που είναι «εμβληματική απεικόνιση του βίου του κατά την 14μηνη αιχμαλωσία του», καθώς και του Ημερολογίου του Βασ. Ασημάκη, του αφηγήματος «Η Ιστορία ενός αιχμαλώτου» του Στρατή Δούκα και του βιβλίου «Η Πορεία» του Φωκιανού Γιώργου Μαυρουδή κ.ά. διεκτραγωδούντων τα δεινά της αιχμαλωσίας από τους Τούρκους.
Τέλος το δ’ μέρος αφιερώνεται στη Συνθήκη της Λωζάννης της οποίας η Διεθνής Συνδιάσκεψη για την ειρήνη άρχισε στις 20 Νοε. 1922 με συμμετοχή των Δυνάμεων της Αντάντ (Γαλλίας, Αγγλίας, Ιταλίας), ΗΠΑ, Ελλάδος, εκπροσωπουμένης από τον Ελ. Βενιζέλο, προσκληθέντα προς τούτο από την Επαναστατική Επιτροπή Ν. Πλαστήρα και Στυλ. Γονατά, αναλαβούσα τις τύχες της Ελλάδος στις 15/28 Σεπτ. 1922, και της Κεμαλικής Τουρκίας. Συμμετείχαν στη Συνδιάσκεψη και οι: Ρουμανία, Βουλγαρία, Γιουγκοσλαβία, Ιαπωνία και Σοβ. Ένωση. Η Συνθήκη υπογράφηκε στις 24 Ιουλ. 1923. Τότε τηλεγράφησε ο Ελ. Βενιζέλος στην Ελληνική Κυβέρνηση ότι η Συνθήκη «δεν αποτελούσε θρίαμβο της Ελληνικής διπλωματίας, αλλ’ ωστόσο την αρχή μιας νέας περιόδου, όπου ο ελληνικός λαός μπορούσε ν’ αφιερωθεί σε έργα ειρήνης, με τα σύνορα της χώρας του να έχουν οριστικοποιηθεί» στον Έβρο και τα θαλάσσια με τα νησιά-νησίδες του Αιγαίου Πελάγους, εκτός Ίμβρου και Τενέδου που παραμένουν στην κυριαρχία της Τουρκίας που υποχρεούται στην προστασία μη μουσουλμανικού πληθυσμού αυτών. Το Οικ. Πατριαρχείο παρέμεινε στην Κων/πολη, αν και αντιδρούσε η Τουρκία. Τα Στενά ουδετεροποιήθηκαν και καθορίσθησαν τα όρια Ελλάδος-Βουλγαρίας-Τουρκίας και κατέστη υποχρεωτική η ανταλλαγή των πληθυσμών. Δυστυχώς οι Τούρκοι κατά περιόδους παραβίασαν τη Συνθήκη (Σεπτ. 1955, απελάσεις Ελλήνων 1963, 1964, Κατάργηση Θεολογικής Σχολής Χάλκης 1971). Ωστόσο οι 1.500.000 Έλληνες πρόσφυγες τόνωσαν την ελληνική παραγωγή και το εθνικό της Ελλάδος στοιχείο.
Το περισπούδαστο γεμάτο πατριωτισμό ιστορικό πόνημα επιστέφεται με πλούσια βιβλιογραφία και Γενικό Αλφαβητικό Ευρετήριο κυρίων ονομάτων, τοπωνυμίων.
Κατόπιν αυτών συγχαίρουμε εκθύμως τον ανύστακτο επίμονο ερευνητή της Νεωτέρας Ελληνικής Ιστορίας πανεπιστημιακό διδάσκαλο κ. Αθανάσιο Ευθ. Καραθανάση για το νέο ιστορικό του πόνημα που αναρριπίζει στην ψυχή του αναγνώστη συγκινήσεις και θετικούς προβληματισμούς γι’ αυτά που είχαμε και χάσαμε από τα διαπλεκόμενα συμφέροντα των Συμμάχων μας, αλλά και από τα δικά μας σφάλματα. Του ευχόμαστε ολόψυχα να ’ναι γερός και να έχει τον άνωθεν Φωτισμό, για να συνεχίσει την συγγραφική εκδίπλωση πτυχών του Μικρασιατικού Ελληνισμού.