Του Κυριάκου Παπαγεωργίου
Το θέμα του πολιτισμού που εισκόμισε στη Σικελία η Ελληνική Μητρόπολη, αλλά και των θαυμαστών αρχιτεκτονημάτων (ναοί, θέατρα, ωδεία, δημοσιές, γυμνάσια και αγορές) που ανήγειραν και διατηρήθηκαν σχεδόν αλώβητα στους αιώνες είναι από μόνο του ένα υπέροχο κι ίσως μοναδικό βιβλίο που χρειάζεται κανένας να το φυλλομετρήσει προσεκτικά και να το διαβάσει σαν παραμύθι.
Εδώ δε θα κάνουμε μια συνηθισμένη περιήγηση στη Σικελία, αλλά θα περιδιαβούμε αισθητικά τρεις ελληνικές πόλεις (Έγεστα Σελινούντα και Ακράγαντα), για να αποτιμήσουμε την τελειότητα, την αρμονία και την ομορφιά των ναϊκών κατασκευών. Ύστερα θα πάμε ώς το Ταυρομένιο, όπου και θα μελαγχολήσουμε για τη σημερινή ταυτότητα του θεάτρου της…
Θα οδοιπορήσουμε με βάση έναν κώδικα συμβολικών σχεδιασμών, αναφορών και εκτιμήσεων.
*
«Οι θεοί μπορεί να πέθαναν, οι ναοί τους ποτέ»
Ηράκλειτος
Η Σικελία βρίσκεται στο μεταίχμιο τ’ ουρανού και της θάλασσας, της στεριάς και των νησιών, της αρμονίας και του ρυθμού, της Σκύλλας και της Χάρυβδης, του ονείρου και του στοχασμού.
Το φως κατοικεί μέσα στους αρχαίους ναούς και μαζί του ενοικεί ο θρίαμβος της γραμμής και το άγιο θάμπος που εξαϋλώνονται από τρεμάμενα ραβδωτά φέγγη μέσα σε έναν συναρπαστικό (κάθε άλλο παρά γοτθικό) καθεδρικό της φύσης. Λιγνές φλέβες οι σκιές διακλαδώνονται πίσω από μια ασφυχτική διαφάνεια.
Ο ναός στη Σικελία ανηφορίζει ώς τον ουρανό και πλαταίνει, ήμερος, σιωπηλός, ανεξίκακος, γι’ αυτό κι αποτελεί την αθάνατη περικεφαλαία των θεών.
*
Ναός του Αισχύλου
Στην Έγεστα (Segesta), στον πιο ρομαντικό ερειπιώνα της Μεσογείου, όπως έχει χαρακτηρισθεί, επικρατεί μια νηφάλια ηρεμία κι ένας αυστηρά δωρικός τρόπος ζωής.
«Την Έγεστα δεν την επισκέπτεσαι, την ανακαλύπτεις», γράφει στην υπέροχη μελέτη του «Ναοί Ελλήνων-Θεών Κατοικίες» ο εξαίρετος Γάλλος συγγραφέας Αντρέ Σουαρέ, που επισκέφτηκε την περιοχή στα 1928.
Το μεγαλείο και η ομορφιά του δωρικού ναού στην Έγεστα είναι το θυμίαμα της ζωής και μαζί το προσκύνημα των θεών.
«Ναό του Αισχύλου’, τον αποκαλεί o Σουαρέ και δεν ξέρει κανείς σε ποια θεότητα ανήκει.
Η σιγή κι ο διαλογισμός εδώ ενώνονται σε γάμο. Επικρατεί απ’ άκρη σε άκρη μια γαλήνια μέθη και μια αμείλικτη ειρήνη.
Από τη μια κορυφαία άποψη ο εξαίσιος λόφος με το Ναό, από την άλλη ένα βαθύ πανέμορφο φαράγγι κι από μια τρίτη ο υπέροχος αμπελώνας της απέναντι πλαγιάς, συνθέτουν το πιο εκρηχτικό μίγμα φυσικής ομορφιάς και υψηλού στοχασμού στη Σικελία.
Ο ύψιστος στοχασμός δεν θα μπορούσε να έχει άλλη όψη.
H ποίηση και η μουσική στην Έγεστα ψηλαφίζουν τη θεϊκή αίσθηση από τη μεριά της ατάραχης μεγαλοσύνης των θεών.
*
«Ακράγας, η ωραιότερη πόλη των θνητών»
Πίνδαρος
Στον Ακράγαντα (Agrigento), που αποτελεί τον Όλυμπο πάνω στη γη των θεών, γεννήθηκε ο Εμπεδοκλής, αυτός ο γίγαντας της σκέψης και της προσωδίας του πνεύματος.
Εδώ οι ναοί στρογγυλοκάθονται στη λιακάδα σαν αυγά που θα βγάλουν κλωσόπουλα.
Περπατάω μ’ ένα διαλογισμό αντάξιο της ελληνικής σοφίας και συνάμα ευωδιάζει ο τόπος από γλυκάνισο και μέντα. Αστράφτει ο τόπος από το χρυσαφένιο λάδι και τους φλογερούς αχάτες της θάλασσας.
Οι κίονες, οι μετόπες, τ’ αντιστύλια και οι ραβδώσεις από τη μια, μαζί με τις στροφές και τις αντιστροφές των θρησκευτικών ύμνων από την άλλη συναποτελούν μιαν καταπληκτική αρμονική προσωδία.
Στον Ακράγαντα η πέτρα του ναού τρέφεται από το μέλι και το φως. Οι ελιές, τα κυπαρίσσια και οι μυγδαλιές, εδώ στον Ακράγαντα, είναι οι αιώνια αρραβωνιασμένοι με τα περιστύλια και τις κιονοστοιχίες των ναών. Ζουν και αναπνέουν δίπλα – δίπλα.
Ο Ναός της Ομόνοιας στον Ακράγαντα είναι ο πιο ακέραιος από όλους τους Ναούς στη Σικελία. Ετούτος ο Ναός είναι το Ποίημα, οι κίονες είναι οι στροφές και οι πέτρες ειν’ οι στοχασμοί. Μεγαλειώδης ναός, χτισμένος επάνω στην τρυφερή παλάμη της Γης. Κι οι δωρικοί του κίονες ατάραχα σύμβολα εσωτερικής ενέργειας.
Εδώ γεννήθηκε κι έζησε ο Εμπεδοκλής, ο βασικός θεμελιωτής της ελληνικής φιλοσοφίας.
Ο Εμπεδοκλής έκανε θαύματα στην πατρίδα του. Την προστάτεψε από κάθε φυσική και εχθρική επιβολή, για να κάνει τους ανθρώπους πιο ευτυχισμένους. Κι αυτοί τον κατηγόρησαν τον συκοφάντησαν, στράφηκαν εναντίον του.
Μόνη του διαφυγή η Αίτνα. Εκεί κατέφυγε για να δώσει τέλος στη ζωή του…
*
«Σελινούς, το χωριό των κιόνων»
Abdullah el Idrisi
Στον Σελινούντα, τώρα, τον πιο εκτεταμένο αρχαιολογικό χώρο της Ευρώπης, ο Ναός με το χαρακτηριστικό ψηφίο Ε (πιθανολογείται ως ναός της Ηρας) είναι μια βαθυκόκκινη σφίγγα όμοια με χρυσή λειψανοθήκη, ένας Ολυμπος από μοναξιά και κόκκινο χρυσάφι.
Oυράνιος αρχιτέκτονας ήταν και Ποιητής, αυτός που σμίλεψε με το καλέμι των χεριών και του νου τούτο δω το αριστούργημα.
Ο ναός ετούτος είναι η ζωντανή μεγαλοφυία των μαθηματικών. Και ο βωμός είναι το θυμίαμα της ποίησης. Ένα διαφανές αλάβαστρο με ευαίσθητους κόκκους.
Κι αν τύχει και μείνεις εδώ μέσα ώς την ώρα του δειλινού, έ τότε θα μεθύσεις από τους χρυσοκόκκινους παλλόμενους καπνούς
Στη μετόπη του εκπληκτικού αυτού ναού κουρνιάζουν γλάροι και δεκαοχτούρες σαν κλεμμένα αετώματα.
Γύρω από τον ναό λείψανα ιερών και άλλων ναών στέκουν οι πεσμένες πέτρες, με μια περήφανη, απολιθωμένη αξιοπρέπεια.
*
Ο ναός του Ποσειδώνα, ναός ατέρμονης ομορφιάς δεν είναι παρά η αυστηρότητα μιας σκέψης ντυμένης με ομορφιά που τυλίγει το συναίσθημα.
Παρατηρώ τους αρχαιολόγους να ζυγίζουν με το βλέμμα, να υπολογίζουν, να κυβομετρούν. Κι από την άλλη εγώ να ψάχνω ν’ ανακαλύψω τα μυστικά του ναού.
Καμμιά Βασιλική των επόμενων αιώνων δεν μπορεί να συγκριθεί με αυτό τον Ναό του Ποσειδώνα.
Το μεγαλείο του Ναού κι η αρετή του ρυθμού ξεπερνάνε την ύλη, την εκμηδενίζουν.
Γύρω – γύρω αγέρωχα ερείπια, λαξευμένοι, διαμελισμένοι σπόνδυλοι, βαριά ίχνη από τραύματα της πέτρας, ένας ναός από συντρίμμια. Τ’ απομεινάρια του τυλίγονται σ’ ένα σάβανο από άμμο και σκόνη.
Ο Απόλλωνας κι ο Ποσειδώνας ας ευδοκήσουν να διασωθεί η αθωότητα της μοναξιάς και η αγνότητα της σιωπής…
Θέατρα της λάβας και της κακογουστιάς
Ο πολιτισμός και η τέχνη εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από την ποιότητα και το βάθος τόσο του λόγου (και του θεατρικού λόγου), όσο και του επιπέδου της αντίληψης για την εμφάνιση, εκμετάλλευση και απόδοση του σχήματος που καθορίζει την υποδομή των κατασκευών (μιλάμε για τα σικελικά θέατρα πια).
Προκειμένου για το θέατρο του Ταυρομένιου (την όμορφη σημερινή Τaormina), έχουμε να κάνουμε με επτά διαφορετικές αντιλήψεις που αφορούν στο θεατρικό κατασκεύασμα.
Αυτές οι επτά ιστορικές και πολιτισμικές αντιλήψεις για την αρχιτεκτονική απόδοση των θεάτρων της Σικελίας είναι οι παρακάτω:
1.- Η ελληνική αντίληψη του 6ου και του 5ου π.Χ. αιώνα.
2.- Η αντίληψη της ελληνιστικής εποχής, του 3ου π.Χ. αιώνα.
3.- Η αντίληψη της πρώιμης ρωμαϊκής εποχής του 1ου-2ου π.Χ. αιώνα.
4.- Η αυτοκρατορική αντίληψη των ρωμαϊκών χρόνων του 1ου και 2ου μ.Χ. αιώνα, καθώς και η όμοια των βυζαντινών χρόνων.
5.- Η αντίληψη των σκοτεινών αιώνων 6ου έως και 16ου.
6.- Η αντίληψη των χρόνων της αναγέννησης και του διαφωτισμού και τέλος
7.- Η ιταλοευρωπαϊκή συναντίληψη της σύγχρονης εποχής.
Οι τρεις πρώτες αντιλήψεις αφορούν στις αρχαίες κατασκευές, που αποτυπώνονται στα σχέδια των ανδήρων, των κοίλων, των κερκίδων και της ορχήστρας, με υλικό είτε το μάρμαρο, είτε τον ασβεστόλιθο είτε ακόμη και τον εντόπιο πωρόλιθο.
Αντίθετα οι επόμενες αντιλήψεις διαφοροποιούνται καθόσον αφορά στην ποιότητα του υλικού και την ευκολία του θεατρικού σχήματος. Επικεραμώνονται οι τοίχοι και τα άνδηρα και τουβλοποιούνται οι κατασκευές, αν δεν σανιδώνονται οι κερκίδες για να αποτελέσουν εύκολη χρήση για το κοινό και τους επισκέπτες.
Η επισανίδωση με τάβλες διαφέρει από την πλαστικοποίηση των μνημείων, αλλά δεν παύει να ασχημίζει και να αλλοτριώνει την εικόνα του πολιτιστικού κατασκευάσματος.
Μ’ αυτά και μ’ αυτά πώς ν’ ακουστεί ο λόγος του Αισχύλου εδώ πάνω στο θέατρο του Ταυρομένιου (αλλά και των Συρακουσών), όταν οι Ιταλοί, ως κατακτητές, επέδραμαν επάνω στις κερκίδες, στα διαζώματα, αλλά και σε ολόκληρο το κοίλο, μα και την ορχήστρα ακόμη που όφειλαν να τη διαφυλάξουν ως κόρη οφθαλμού από τις αλλοιώσεις και τις αλλαγές;
Πώς λοιπόν ν’ ακουστεί ο αρχαίος θεατρικός λόγος (όποιος κι αν είναι αυτός, ελληνικός, ρωμαϊκός ή σύγχρονος), όταν φθοροποιούνται τα καθίσματα και τα άνδηρα με τις προσθήκες πολιορκητικών κριών, ικριωμάτων, ηλεκτρικών εγκαταστάσεων και μεταλλικών κατασκευών, ημιμόνιμου χαρακτήρα;
Πώς ν’ ακουστεί ο Αισχύλος που άκουγαν οι αρχαίοι Σικανοί και Έλληνες, πώς ν’ ακουστεί ο θρήνος των Περσών που πρωτοπαίχτηκε εδώ και πώς το δράμα των Ικέτιδων και ή ιαχή των Χοηφόρων;
Πώς ν’ ακουστούν οι ελεγείες, ο βόγγος και η αντίδραση ενός Προμηθέα Δεσμώτη, τη στιγμή που οι σύγχρονοι Ιταλοί δεσμώτες σκέπασαν την αρχαία πέτρα και τις κερκίδες των Ναξίων, των Κορινθίων και των Αθηναίων γλυπτών και τα έκαμαν σανίδι, ικρίωμα και μεγαφωνική υπερήχηση;
Πώς ν’ ακουστεί, τέλος, ο συμβολικός λόγος του Κορυφαίου ή του Εξάγγελου που βγαίνουν από την πλαστική μπουκαπόρτα, για να θρηνήσουν ή να εκστασιασθούν;
Πώς, λέω πώς, ν’ αποδοθεί ο Έλεος και πώς ο Φόβος και πώς να επιτευχθεί η κάθαρση, κάτω από αυτές τις συνθήκες, της επισανίδωσης του γήινου μνημείου, αλλά και της επίπλαστης μεγαφωνικής κουλτούρας του Νέου Κόσμου;
30-6-2018