Της Αφροδίτης Κριτσιμάλη-Αποστολάκη,
ψυχολόγου στην Ελληνική Εταιρεία Νόσου Alzheimer & Συγγενών Διαταραχών Βόλου
Η άνοια και ειδικότερα η νόσος Alzheimer (NA) είναι μία από τις πλέον πιο διαδεδομένες χρόνιες ιατρικές παθήσεις του σύγχρονου γηρασκόμενου πληθυσμού με τεράστιο κοινωνικό και οικονομικό κόστος. Η άνοια είναι ένα σύνθετο σύνδρομο που περιλαμβάνει όχι μόνο ελλείμματα γνωστικής λειτουργίας, αλλά και διαταραχές σε άλλους τομείς, όπως η προσωπικότητα, η διάθεση, η γλώσσα και η συμπεριφορά. Ο διά βίου κίνδυνος εμφάνισης νευροψυχιατρικών συμπτωμάτων στην πορεία της άνοιας ανέρχεται στο 90%, τα οποία μπορούν να εμφανιστούν καθολικά σε όλα τα στάδια της άνοιας, ανεξάρτητα από την υποκείμενη αιτιολογία. Επιπροσθέτως, η άνοια επηρεάζει σημαντικές πτυχές της καθημερινής ζωής, όπως η αυτονομία, η λειτουργικότητα και η ικανότητα εκτέλεσης ουσιαστικών δραστηριοτήτων. Έτσι, η άνοια αλλάζει δραματικά όχι μόνο τη ζωή των ανθρώπων που νοσούν από αυτήν, αλλά και τις οικογένειές τους και το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο.
H μικρή αποτελεσματικότητα της φαρμακευτικής θεραπείας και η πλαστικότητα του ανθρώπινου εγκεφάλου, είναι δύο κύριοι λόγοι που εξηγούν αυτό το αυξανόμενο ενδιαφέρον για τις μη φαρμακευτικές παρεμβάσεις σε άτομα με άνοια. Ως μη φαρμακευτικές παρεμβάσεις ορίζονται οι σωματικές, νοητικές, κοινωνικές δραστηριότητες που μπορούν να διατηρήσουν ή να βελτιώσουν τη νοητική κατάσταση, τη λειτουργικότητα και την ποιότητα ζωής των ατόμων με άνοια. Επιπλέον, οι μη φαρμακευτικές, ψυχοκοινωνικές παρεμβάσεις είναι σημαντικές και ως μέτρο πρόληψης σε νοητικά ακόμα υγιείς ηλικιωμένους, αφού στόχος τους είναι η επιβράδυνση της γήρανσης του εγκεφάλου.
Από τις πιο ευρέως χρησιμοποιούμενες και αποδεκτές μη φαρμακευτικές παρεμβάσεις, σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, είναι οι γνωστικές παρεμβάσεις. Η γνωστική παρέμβαση είναι μια μη επεμβατική θεραπεία που θα μπορούσε να συμβάλλει στην πρόληψη και θεραπεία της ΝΑ. Προσφέρονται ατομικά ή ομαδικά προγράμματα που συνδυάζουν μία ή και περισσότερες παρεμβάσεις, εφαρμόζονται με επιτυχία σε άτομα που πάσχουν από διαφορετικά είδη άνοιας και κυρίως, διαφοροποιούνται σε επίπεδο στόχων, μέσων και μορφής ανάλογα με το στάδιο της νόσου. Στην Ελλάδα τέτοιου είδους παρεμβάσεις πραγματοποιούνται κυρίως στα Κέντρα Ημερήσιας Φροντίδας ατόμων με άνοια ή σε αντίστοιχα ιδιωτικά. Τα δεδομένα υποδεικνύουν ότι ο συνδυασμός φαρμακολογικών και μη φαρμακολογικών παρεμβάσεων θα μπορούσε να συντελέσει στη μεγαλύτερη επιβράδυνση για τα κλινικά συμπτώματα της νόσου. Οι μη φαρμακολογικές παρεμβάσεις, συμπεριλαμβανομένων των ψυχοκοινωνικών παρεμβάσεων, αποτελούν μια ασφαλή επιλογή για την υγεία των ατόμων με άνοια.
Μια «ψυχοκοινωνική παρέμβαση» είναι ένας ευρύς όρος που χρησιμοποιείται για να περιγράψει διαφορετικούς τρόπους υποστήριξης των ανθρώπων να ξεπεράσουν τις προκλήσεις και να διατηρήσουν καλή ψυχική υγεία. Οι ψυχοκοινωνικές παρεμβάσεις δεν περιλαμβάνουν τη χρήση φαρμάκων και είναι διαθέσιμες σε άτομα που έχουν λάβει διάγνωση άνοιας και στις οικογένειές τους. Σκοπός τους είναι να βοηθήσουν τους ανθρώπους να ζήσουν αξιοπρεπώς μετά τη διάγνωση.
Οι ψυχοκοινωνικές παρεμβάσεις μπορούν να βοηθήσουν με:
-Ευκολότερη αποδοχή και κατανόηση της διάγνωση της άνοιας και της συμπτωματολογίας της.
-Διατήρηση της κοινωνικής ζωής και των διαπροσωπικών σχέσεων μετά τη διάγνωση.
-Μείωση του στρες και τη βελτίωση της διάθεσης.
-Βελτίωση και Ενδυνάμωση των Γνωστικών λειτουργιών, όπως μνήμη και σκέψη.
-Διατήρηση της προσωπικής ανεξαρτησίας.
-Καλύτερη ποιότητα ζωής, διατήρηση της ψυχικής υγείας.
-Υποστήριξη Φροντιστών.
Ένας τρόπος κατηγοριοποίησης των μη φαρμακολογικών μεθόδων διαχείρισης της άνοιας μπορεί να είναι η κατηγοριοποίησή τους με βάση τη φύση των συμπτωμάτων, η οποία φαίνεται ως εξής:
Ψυχοθεραπεία, Γνωστική διέγερση (cognitive stimulation), Γνωστική αποκατάσταση (cognitive rehabilitation), Γνωστική ενδυνάμωση (cognitive enhancement), Θεραπεία προσανατολισμού στην πραγματικότητα (reality orientation), Θεραπεία πρόκλησης ευχάριστων αναμνήσεων, Προσομοιωμένη θεραπεία παρουσίας (SPT), Θεραπεία επικύρωσης, Λογοθεραπεία / Εργοθεραπεία, Παρεμβάσεις αισθητηριακής διέγερσης
Μουσικοθεραπεία, Πολυαισθητηριακή διέγερση Snoezelen, Διαδερμική ηλεκτρική νευρική διέγερση (TENS), Τεχνικές διαχείρισης συμπεριφοράς (BMT), Γυμναστική, Θεραπεία με τη βοήθεια ζώων (pet therapy).
Έχοντας εξετάσει πολλές από τις διαθέσιμες θεραπείες, αξίζει να σημειωθούν τα κοινά χαρακτηριστικά τους. Ένα εντυπωσιακό πράγμα είναι η κίνηση προς πιο προσωποκεντρικές μορφές φροντίδας. Στο πλαίσιο αυτής της προσέγγισης, γίνονται μεγαλύτερες προσπάθειες για την κατανόηση της εμπειρίας του ατόμου από την άνοια και την εφαρμογή στρατηγικών για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής του ατόμου. Ένα άλλο κοινό χαρακτηριστικό είναι η συστημική προοπτική, δηλαδή η ανάγκη συνεργασίας με συστήματα (οικογένειες, επαγγελματίες φροντιστές, οργανώσεις κ.λπ.) που αποτελούν συνήθως αναπόσπαστο μέρος των στρατηγικών θεραπείας. Είναι απαραίτητες για την απόκτηση έγκυρων και αξιόπιστων πληροφοριών και την κατασκευή κατάλληλων διατυπώσεων. Επίσης, είναι το κλειδί για την αξιόπιστη διεξαγωγή οποιωνδήποτε παρεμβάσεων. Είναι προφανές, επομένως, ότι η κατάρτιση των φροντιστών (τόσο των επαγγελματιών όσο και των οικογενειών) αποτελεί σημαντικό μέρος των περισσότερων θεραπευτικών προγραμμάτων.
Στα πλεονεκτήματα των μη φαρμακευτικών γνωστικών παρεμβάσεων αναφέρονται το χαμηλό κόστος, η υψηλή σχέση κόστους/απόδοσης συγκριτικά με τις φαρμακευτικές θεραπείες και η έλλειψη ανεπιθύμητων ενεργειών. Εν κατακλείδι, για την εφαρμογή των κατάλληλων προγραμμάτων γνωστικής παρέμβασης για τη ΝΑ απαιτούνται η εκπαίδευση των επαγγελματιών υγείας (νευρολόγων – ψυχιάτρων, ψυχολόγων, νοσηλευτών), καθώς και περισσότερες μελέτες με μεγαλύτερο δείγμα και άρτιο σχεδιασμό (έγκυρα μεθοδολογικά εργαλεία) για την επιβεβαίωση της συμβολής των γνωστικών παρεμβάσεων στη βελτίωση της νοητική κατάστασης των ατόμων με ΝΑ.