H «Θ» συνάντησε τον κ. Γιώργο Κουτσουφλάκη, επίκουρο καθηγητή Ενάλιας Αρχαιολογίας στο Τμήμα Ιστορίας Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας και επιστημονικό υπεύθυνο για τις έρευνες στον βυθό της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου στις συστάδες των νησιών μεταξύ των Φούρνων και της Ικαρίας.
Αφορμή για τη συνέντευξη στάθηκε το γεγονός της δημοσιοποίησης της έρευνας στην περιοχή, με τη συμμετοχή φοιτητών για την πρακτική τους άσκηση κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού. Όπως μας δήλωσε ο ίδιος αυτές οι έρευνες διεξάγονται τα τελευταία 8 χρόνια και τα αποτελέσματα τους είναι ενθαρρυντικά ως προς τα ευρήματα που δίνουν.
Συνέντευξη
ΒΙΟΛΕΤΤΑ ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ
Κύριε Κουτσουφλάκη, πόσοι φοιτητές συμμετέχουν στο πρόγραμμα και ποιες προϋποθέσεις χρειάζεται για τη συμμετοχή τους;
Συμμετέχουν φέτος 10 φοιτητές και κάθε χρόνο ο αριθμός τους ποικίλει, αλλά είναι σημαντικό, διότι η πρακτική τους άσκηση επικεντρώνεται στα θεωρητικά μαθήματα που έχουν διδαχθεί και καλούνται να εφαρμόσουν στην πράξη τη γνώση αυτή. Απαραίτητη προϋπόθεση για τη συμμετοχή τους είναι η προηγουμένη εκπαίδευση και εμπειρία τους σε σχολή κατάδυσης.
Πότε ξεκίνησε η έρευνα στη θαλάσσια περιοχή της Ικαρίας;
Η έρευνα λαμβάνει χώρα στο αρχιπέλαγος των Φούρνων που ανήκει στην Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου. Είναι λάθος να τη συσχετίζουμε με την Ικαρία παρά τη γεωγραφική γειτνίαση Φούρνων Ικαρίας. Το αρχιπέλαγος των Φούρνων περιλαμβάνει 20 περίπου νησιά, νησίδες και βραχονησίδες, με μόνο δύο από αυτά (Φούρνοι και Θύμαινα) να είναι κατοικημένα. Η έρευνα ξεκίνησε το 2015 με σκοπό την ανακάλυψη, καταγραφή και τεκμηρίωση όλων των αρχαίων, μεσαιωνικών και νεότερων ναυαγίων στην περιοχή αυτή. Ο θαλάσσιος αυτός χώρος μέχρι τότε ποτέ δεν είχε ερευνηθεί συστηματικά, παρότι υπήρχαν αρκετές ενδείξεις για την ύπαρξη πληθώρας ναυαγίων στην περιοχή. Το πρώτο σκέλος της αναγνωριστικής αυτής έρευνας διήρκεσε τέσσερα χρόνια και ολοκληρώθηκε το 2018.
Στη συνέχεια ασχοληθήκαμε μέχρι το 2020 με την τεκμηρίωση και τις αποτυπώσεις των ναυαγίων που είχαν ήδη βρεθεί και από το 2021 ξεκίνησε η συστηματική ανασκαφή ενός ναυαγίου των ύστερων ρωμαϊκών χρόνων που έχει χρονολογηθεί στα τέλη του 5ου ή στις αρχές του 6ου αιώνα μ.Χ., καθώς το ναυάγιο αυτό κρίθηκε ότι παρουσίαζε το μεγαλύτερο επιστημονικό ενδιαφέρον.
Ποιοι συμμετέχουν; Υπάρχει συνεργασία και με άλλους φορείς και Πανεπιστήμια;
Ήδη από την αρχή της έρευνας (2015) η έρευνα αυτή ήταν μία συνεργασία μεταξύ της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων του υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού και του ερευνητικού ιδρύματος RPM Nautical Foundation. H συνεργασία αυτή διήρκεσε έως το 2018, όταν και ολοκληρώθηκε η αναγνωριστική φάση της έρευνας. Από το 2022 η έρευνα τελείται από την Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων σε συνεργασία με το Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Η συνεργασία αυτή υπήρξε άμεση συνέπεια της επαγγελματικής μου μετακίνησης από την Εφορεία στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, όπου σήμερα κατέχω τη θέση του επίκουρου καθηγητή Ενάλιας Αρχαιολογίας. Η συνεργασία αυτή είναι πολλαπλά επωφελής, καθώς παρέχει τη δυνατότητα η έρευνα των Φούρνων να χρησιμοποιηθεί ως πεδίο πρακτικής εκμάθησης της μεθοδολογίας και των τεχνικών και της ενάλιας αρχαιολογίας σε φοιτητές του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας που θα επιλέξουν αυτή την κατεύθυνση στην επιστημονική τους καριέρα. Επίσης, η έρευνα υποστηρίζεται υλικοτεχνικά και με ανθρώπινο δυναμικό από το Καθίδρυμα Ιστορικών και Αρχαιολογικών Ερευνών «Κορσεαί» που εδρεύει στους Φούρνους.
Ποια ευρήματα έχουν υπάρξει μέχρι στιγμής;
Η πρώτη φάση της αναγνωριστικής έρευνας απέδωσε την καταγραφή και τεκμηρίωση 58 ναυαγίων που χρονολογούνται από την ύστερη αρχαϊκή περίοδο (6ος αιώνας π.Χ.) έως και τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Ήταν κυρίως ναυάγια που μετέφεραν εμπορικούς αμφορείς, το κατεξοχήν αγγείο μεταφοράς για ρευστά και ημίρευστα προϊόντα από την αρχαιότητα μέχρι και το 14ο αιώνα μ.Χ. Βεβαίως τα ναυάγια που έχουν εντοπιστεί διασώζονται σε διάφορους βαθμούς διατήρησης. Τα ναυάγια της ρηχής ζώνης (0-35 μέτρα) κατά κανόνα έχουν σε μεγάλο βαθμό συληθεί ή υποστεί πολλαπλές ζημιές από ανθρωπογενείς παράγοντες και δεν διατηρούνται σε καλή κατάσταση. Θα πρέπει κανείς να καταδυθεί σε βάθη μεγαλύτερα των 35 μέτρων για να βρει ναυάγια σε καλή κατάσταση.
Εκτός ωστόσο από τα ναυάγια έχουμε καταγράψει και έναν μεγάλο αριθμό απορρίψεων από αρχαία και μεσαιωνικά διερχόμενα πλοία, εκατοντάδες μεμονωμένα ευρήματα στον βυθό της θάλασσες και έναν πολύ μεγάλο αριθμό αγκυρών, όλων των τύπων και όλων των εποχών.
Πόσο διάστημα θα διαρκέσει η έρευνα;
Από το 2021 η έρευνα έχει εστιαστεί στην ανασκαφή ενός συγκεκριμένου ναυαγίου, το ναυάγιο 15 (σύμφωνα με τον αύξοντα αριθμό εύρεσης). Η ανασκαφή γίνεται μία φορά τον χρόνο και έχει μία χρονική διάρκεια περίπου 25 ημέρες – συνήθως τελείται κατά τον μήνα Σεπτέμβριο. Υπολογίζουμε ότι η πλήρης ανασκαφή του ναυαγίου αυτού θα ολοκληρωθεί μέσα στα επόμενα περίπου δέκα χρόνια, αλλά αυτό είναι άμεσα συνδεδεμένο και από το περιβάλλον χρηματοδότησης της έρευνας. Οι ενάλιες έρευνες αυτής της μορφής, και ειδικά όταν διενεργούνται σε μακρινά τμήματα της περιφέρειας, έχουν ένα υψηλό οικονομικό κόστος, το οποίο δεν είναι πάντοτε εύκολο, ούτε και αυτονόητο ότι θα καλυφθεί. Κατά το 2023 τύχαμε χρηματοδότησης από τη Γενική Γραμματεία Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής, από τον Δήμο Φούρνων – Κορσεών και από το Καθίδρυμα Κορσεαί – για να αναφέρω τους κύριους χρηματοδότες μας για φέτος και παρόλα αυτά η έρευνα αντιμετώπισε πολλαπλές δυσκολίες προκειμένου να κλείσει τον προϋπολογισμό της χωρίς να γίνουν σοβαρές εκπτώσεις στην μεθοδολογία, τη διάρκεια και τις προδιαγραφές της. Ευελπιστούμε ότι στο μέλλον θα δείξουν το ενδιαφέρον τους και άλλα Ιδρύματα που έχουν τη δυνατότητα να συνεισφέρουν σε αυτή την προσπάθεια.
Αλλά για να επανέλθω στο αρχικό ερώτημα, ένας λογικός χρονικός ορίζοντας περαίωσης της ανασκαφής του ναυαγίου 15 είναι τα δέκα περίπου χρόνια. Εδώ θα πρέπει να συνυπολογίσει κανείς και τις δυσκολίες και τους περιορισμούς που ανακύπτουν από το βάθος στο οποίο βρίσκεται το ναυάγιο αυτό. Το ναυάγιο βρίσκεται σε βάθος 42-49 μέτρων, ένα βάθος που δεν αφήνει μεγάλα περιθώρια εργασίας στον βυθό, όχι τουλάχιστον με τη συμβατική τεχνολογία κατάδυσης που χρησιμοποιούμε αυτή τη στιγμή. Επίσης, με δεδομένο ότι το ναυάγιο βρίσκεται σε ένα σημείο της ακτογραμμής των Φούρνων που πλήττεται έντονα από τους βόρειας διεύθυνσης ανέμους, είναι αναμενόμενο ότι κατά την παρουσία μας εκεί, πολλές μέρες εργασίας μπορούν εύκολα να χαθούν λόγω απαγορευτικών συνθηκών για κατάδυση.
Πώς σκέφτεστε να αξιοποιήσετε ή να επικοινωνήσετε τα ευρήματα της έρευνας στο ευρύ κοινό;
Η κοινοποίηση των ευρημάτων της έρευνας, αλλά και γενικότερα της ναυτικής ιστορίας και της εμπορικής διακίνησης και του ρόλου που έπαιξε το αρχιπέλαγος των Φούρνων ως ένας υπερτοπικής σημασίας θαλάσσιος δρόμος, είναι βεβαίως στις κύριες προθέσεις όλης της ερευνητικής ομάδας που εργάζεται πάνω σε αυτό το πρόγραμμα. Υπάρχουν πολλές προκαταρκτικές δημοσιεύσεις και δελτία Τύπου της έρευνας σε ηλεκτρονική μορφή. Επίσης μία σύνοψη των αποτελεσμάτων της έρευνας έχει γραφτεί στο βιβλίο Κορσηιτών Νήσοι, που εκδόθηκε από τον Δήμο Φούρνων – Κορσεών. Για τα ευρήματα που έχουν ανελκυστεί, ένα μέρος θα εκτεθεί στο εθνικής εμβέλειας Μουσείο Ενάλιας Αρχαιολογίας, η ανέγερση του οποίου έχει ήδη δρομολογηθεί στον Πειραιά, ενώ ένα ακόμα μέρος των ευρημάτων θα εκτεθεί στο Μουσείο των Φούρνων το κτηριολογικό πρόγραμμα του οποίου έχει επίσης εγκριθεί.
Πέρα από αυτά, στις προθέσεις του Δήμου Φούρνων και της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων είναι ένα μεγάλο μέρος των ναυαγίων που έχουμε ανακαλύψει και τεκμηριώσει στους Φούρνους να γίνουν στο άμεσο μέλλον επισκέψιμα από το ευρύ καταδυτικό κοινό.
Πιστεύετε ότι υπάρχουν αντίστοιχα ευρήματα και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας;
Πριν αναλωθώ στην ενάλια αρχαιολογική έρευνα των Φούρνων, είχα την τύχη να διευθύνω ή να συμμετέχω σε αρκετά ακόμα παρόμοιας φύσης ερευνητικά προγράμματα, σε διάφορα μέρη της Ελλάδος. Η αλήθεια είναι ότι τον πλούτο σε ενάλια ευρήματα που είδα στους Φούρνους δεν τον έχω δει πουθενά αλλού, ωστόσο οφείλει κανείς να είναι επιφυλακτικός όταν εξάγει ευρύτερα συμπεράσματα. Η αλήθεια είναι ότι παρά τη σημαντική πρόοδο που έχει συντελεστεί κατά τα τελευταία είκοσι περίπου χρόνια, μεγάλο τμήμα της παράκτιας ζώνης της χώρας μας, παραμένει αρχαιολογικά αχαρτογράφητο. Συνεπώς δεν μπορεί κανείς να είναι απόλυτα κατηγορηματικός για το αν υπάρχουν αντίστοιχοι αριθμοί ναυαγίων ή γενικότερα μία αντίστοιχη πληθώρα ευρημάτων σε άλλα νησιά ή νησίδες στα ελληνικά θαλάσσια ύδατα. Ενδεχομένως ναι, αλλά θα πρέπει να βρεθούν και να καταγραφούν πρώτα.
Μπορείτε να μας αναφέρετε μερικές περιοχές της Ελλάδας που έχετε εξερευνήσει;
Ναι, βέβαια, κυρίως ο Νότιος Ευβοϊκός κόλπος, μια συστάδα νησιών στα Δωδεκάνησα που περιλαμβάνει νησιά όπως η νήσος Κίναρος, η νήσος Λεβίδα κ.ά.
Στην περιοχή ανοιχτά της νήσου Σκιάθου που υπάρχει ένα ναυάγιο από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, έχει ερευνητικό ενδιαφέρον;
Όχι, κυρίως επικεντρωνόμαστε σε πιο παλαιές ιστορικές περιόδους. Προφανώς το ναυάγιο αυτό μπορεί να μας δώσει ναυπηγικά σχέδια, νηολόγια και αλλά στοιχεία που θα αποτελούν τεκμήρια για τον τρόπο βύθισης, αλλά αυτή τη στιγμή δεν είναι στις άμεσες προτεραιότητες του Τμήματός μας.
Ευχαριστούμε τον κ Κουτσουφλάκη που μας διέθεσε λίγο από τον πολύτιμο χρόνο του και του ευχόμαστε καλή δύναμη και επιτυχία στο δύσκολο, αλλά συναρπαστικό έργο του, που συνδυάζει την επιστήμη με την ομορφιά του βυθού και γεμίζει τις σελίδες της Ιστορίας μας με χρώμα από το απέραντο γαλάζιο της πατρίδας μας.