Του Παναγιώτη Σωτηρόπουλου,
Ευρωπαϊκό Σχολείο Βρυξελλών ΙΙΙ
Παράδοξος φαινομενικά ο αποφθεγματικός ισχυρισμός του Albert Einstein όταν δήλωνε: «Τρέλα είναι να κάνεις συνεχώς το ίδιο πράγμα και να περιμένεις διαφορετικό αποτέλεσμα». Δυο παραδείγματα ένα από τη διδακτική πρακτική στο δημοτικό σχολείο και ένα από την ιστορία των μαθηματικών θα αρκούσαν για να ενισχύσουν τον παραπάνω ισχυρισμό. Στο πρώτο ο δάσκαλος ζητάει από τις μαθήτριες /μαθητές του να συμπληρώσουν την πρόταση:
Η γάτα έχει …. πόδια και το πουλί ….
Όλοι συμπληρώνουν την αναμενόμενη απάντηση, δηλαδή 4 και 2, εκτός από μια/έναν που έγραψε
«Η γάτα έχει πληγωμένα πόδια και το πουλί κουρνιάζει»
Το δεύτερο γνωστό από τα ιστορικά σημειώματα σχολικών εγχειριδίων είναι αυτό ενός δασκάλου που ζήτησε από τους μαθητές του να υπολογίσουν το άθροισμα των αριθμών 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 και 10. Οι μαθητές άρχισαν να μετράνε, αλλά μετά από λίγα δευτερόλεπτα, ένα παιδί 6 ετών έσπασε τη σιωπή της τάξης λέγοντας ότι το αποτέλεσμα είναι 55. Ο δάσκαλος, έκπληκτος από τη γρήγορη απάντησή του, του ζήτησε να εξηγήσει τη διαδικασία που ακολούθησε. Το παιδί, στην πραγματικότητα, ανακάλυψε μια λογική (δυναμική) δομή μέσα στην ακολουθία των αριθμών που του επέτρεψε να τους χωρίσει σε πέντε ζεύγη αριθμών: 1 + 10. 2 + 9; 3 + 8, κ.λπ., και ότι το άθροισμα κάθε ζεύγους είναι 11. Αυτό το παιδί, που αργότερα έγινε ο διάσημος μαθηματικός Gauss, ανακάλυψε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του αθροίσματος των αριθμών και έτσι διατύπωσε μια δημιουργική πρόταση, παρόλο που αυτός ο τύπος ήταν πολύ γνωστός για τους ενήλικες.
Θα μπορούσαμε να εικάσουμε τις πιθανές αντιδράσεις των δασκάλων στις παραπάνω περιπτώσεις; Στο πρώτο παράδειγμα, ο δάσκαλος θα βαθμολογήσει τον μαθητή με μηδέν ή θα τον συγχαρεί για την πρωτοτυπία της απάντησής του, τόσο εκπληκτική και αναπάντεχη για τον δάσκαλο; Η αναγραφή ενός συνθήματος σε τοίχο «δεν αλλάζουμε, ανοίγουμε τα μάτια» ίσως κρύβει τις πιθανές απαντήσεις στο παραπάνω δίλημμα. Να καλλιεργήσεις στις μαθήτριες/μαθητές ένα άνοιγμα της σκέψης για να εμπνευσθούν τις δυνατές λύσεις. Να προάγεις κλίμα αποδοχής και κριτικής επεξεργασίας σε κάθε προτεινόμενη απάντηση, γιατί εκτός από τη διδακτική αξία του λάθους υπάρχει και η αναπάντεχη προοπτική. Πώς θα αντιδρούσε ο διευθύνων στην BIC όταν ένα πρωινό φτάνοντας στο γραφείο του ένας υπάλληλος του έλεγε με αφοπλιστικό ύφος: Εκτός από τα στυλό διαρκείας πρέπει να κατασκευάσουμε και ξυραφάκια;! Δεν χρειάζεται να μαντέψετε τη συνέχεια είναι γνωστή.
Εξαιρετικές ιδέες μπορεί να ξαφνιάζουν στην αρχή, να φαίνονται χονδροειδή λάθη, αλλά στη συνέχεια με την κατάλληλη κριτική επεξεργασία μπορούν να αποδώσουν, είτε αυτούσιες είτε μετασχηματισμένες, τα οφέλη τους, για να αντιμετωπίσουμε προβλήματα, να ανταποκριθούμε σε επαγγελματικές ανάγκες, να εξελισσόμαστε σε ένα περιβάλλον που συνεχώς αλλάζει.
Προϋπόθεση για να πετύχουμε είναι να καλλιεργούμε την ικανότητα να βλέπουμε τα πράγματα με συνεχώς νέα ματιά, να ανακαλύπτουμε νέα οπτική γωνία. Αυτό είναι το χαρακτηριστικό της δημιουργικής σκέψης γιατί η δημιουργικότητα είναι η ικανότητα να επινοείς, να πειραματίζεσαι, να ωριμάζεις μέσα από την εμπειρία και να ανανεώνεσαι μέσα από τις ανακαλύψεις, να αναλαμβάνεις κινδύνους, να κάνεις λάθη, να απολαμβάνεις τη διερεύνηση και την ανακάλυψη. Με την περιέργεια να ανακαλύψεις ακόμη και το πιο φαινομενικά ασήμαντο να γίνεσαι παιδί, όπως ο σπουδαίος φυσικός του 20ου αιώνα Richard Feynmann στα περιστατικά που περιγράφει στην αυτοβιογραφία του, όπως μεταξύ άλλων τις μέρες που ανάλωσε στο διαμέρισμά του προσπαθώντας να ανακαλύψει τον μηχανισμό που κατευθύνει τα μυρμήγκια στο ανοιχτό βάζο μαρμελάδας. Για να είστε δημιουργικοί πρέπει κάποιες φορές να ανακαλύψετε το παιδί που ήσασταν, με το παιχνίδι, με τη διασκέδαση. Για να οξύνετε τη διανοητική σας λειτουργία πρέπει να ενεργείτε με την προοπτική της ανοικτής σκέψης, όπως το παιδί, έχοντας κατά νου πως το δεξιό ημισφαίριο του εγκεφάλου προάγει τη φαντασία, δηλαδή την παραγωγή νέων ιδεών, ενώ το αριστερό ημισφαίριο προάγει τη λογική και συνακόλουθα τον προσδιορισμό της καλής ιδέας μέσω της λογικής επεξεργασίας. Σε καμιά ηλεκτρονική συσκευή δεν θα βρείτε το πλήκτρο της δημιουργικότητας που παράγει ιδέες.
Η δημιουργικότητα είναι μια πορεία συνεχής, ένας στοχαστικός τρόπος ενατένισης της ζωής, μια απολαυστική εμπειρία. Για να αφυπνίσουμε τον δημιουργό που βρίσκεται αδρανής μέσα μας θα πρέπει να ασκηθούμε να ακούμε προσεκτικά, να παρατηρούμε ακόμη και τις λεπτομέρειες που δείχνουν ασήμαντες, να ανακαλύπτουμε την αλληλουχία των συμβάντων, να δίνουμε προσωπικό νόημα στη γνώση που κατακτάμε. Είτε σε προσωπικό είτε σε επαγγελματικό επίπεδο, η δημιουργική μας δραστηριοποίηση εξαρτάται από την ικανότητά μας να εστιάσουμε ξανά, να βρούμε νέες διαδρομές, νέες ερμηνείες.
Ας έχουμε όμως κατά νου πως σε μια κοινωνία που οργανώνεται σε μεγάλο βαθμό στηριγμένη στην τυπολατρία η δημιουργική σκέψη αποσταθεροποιεί, συναρπάζει, αναστατώνει, ανησυχεί και εκπλήσσει.
• Γιώργος Σαραντάρης