της
Αμαλίας Κουμπούρα,
υπ. δρ Λαογραφίας
Πανεπιστημίου Θεσσαλίας
Με την εισήγηση του καθηγητή Γλωσσολογίας και πρώην πρυτάνεως του Πανεπιστημίου Αθηνών, Γεωργίου Μπαμπινιώτη, ξεκίνησε τον Οκτώβριο του 2022 το σεμινάριο «Δημοσιογραφικός λόγος: Η χρήση της γλώσσας, το κείμενο και η εκφώνηση». Ενετάσσετο στον κύκλο επιμορφωτικών σεμιναρίων που οργανώνει η ΕΣΗΕΑ για δημοσιογράφους, και όχι μόνον, στην Αθήνα.
Το άρθρο μου αυτό αποτελεί υστερόχρονη κατάθεση, αλλά κρίνω ότι επί του παρόντος είναι επίκαιρη, δεδομένου του επιπέδου του δημοσίου λόγου και διαλόγου σε τηλεοπτικές εκπομπές, ολομέλειες της Βουλής, και πολιτικά ντιμπέιτ. Ένα επίπεδο, εν ολίγοις, όχι και υψηλό.
Ο Γ. Μπαμπινιώτης ανεφέρθη στους πολύ σημαντικούς γλωσσολόγους, τον Ferdinand de Saussure και Noam Chomsky, και στη συμβολή τους στην εξέλιξη της επιστήμης της Γλωσσολογίας. Στην εισήγησή του έμφαση εδόθη εκτός από τον λόγο ως σύστημα γλώσσας και στην ομιλία, και στην linguistic performance, σχετικά με τη βελτίωση της ομιλίας αυτής, την καλλιέργειά της εις βάθος, και την επιδίωξη να κάνει κάποιος την γλώσσα του πιο δημιουργική. Η κατάκτηση της μητρικής γλώσσας είναι έργο ζωής, κατά τον κ. Μπαμπινιώτη. Και η ομιλία κατάκτηση και επίτευγμα του καθενός από εμάς. Η γλώσσα πέρα από εργαλείο είναι και σκέψη, ταυτότητα και σύστημα αξιών, κατά τον Saussure. Δεν υπάρχει στην γλώσσα «γλωσσική μοναξιά», γιατί όλα στον λόγο, ως σύστημα, συνέχονται.
Ο ελληνισμός χωρίς τη γλώσσα δεν θα είχε συνέχεια. Επομένως ο κατακερματισμός της γλώσσας όπως αυτός προκύπτει και από το εκπαιδευτικό σύστημα δεν έχει θέση, λαμβάνοντας υπ’ όψιν την υπάρχουσα εκπαιδευτική σχολική γλωσσική διδασκαλία, που θέτει ποσοτικά και όχι ποιοτικά χαρακτηριστικά στην κατάκτηση του λόγου.
O στόχος του πρώτου μαθήματος του σεμιναρίου για τη γλώσσα δεν αφορούσε αποκλειστικά στην έκθεση των γλωσσολογικών σχολών και την αναφορά σε έννοιες συγχρονία και διαχρονία, καθ’ εαυτές. Πρωτίστως, εσχετίζετο με τη μύηση των συμμετεχόντων στο τι εστί γλώσσα, και πώς πρέπει να βλέπουμε αυτήν εμείς, ως χρήστες και δημιουργοί της, ώστε να την προστατεύουμε και να την προαγάγουμε.
Κυρίως ως δημοσιογράφοι.
Απευθυνόμενο σε δημοσιογράφους, λοιπόν, δίνει τις κατευθυντήριες γραμμές για τη σωστότερη χρήση της, και υψηλούς στόχους, που πρέπει να θέτουν οι συντάκτες της, ώστε μέσα σε «πνεύμα μαθητείας» -πάντα- να υπηρετούνται τόσο ο λόγος όσο και η σκέψη. Χωρίς καταδικαστικές νοοτροπίες. Ουδείς εκ των εισηγητών τεκμηρίωσε στο σεμινάριο την «δημοσιογραφική κρίση του λόγου». Ετέθη ασφαλώς το πρόβλημα, και κατετέθη εισήγηση για την ενδυνάμωση, τη διαμόρφωση μιας προοπτικής δυναμικής, εν τω παρόντι και τω μέλλοντι, στον δημοσιογραφικό λόγο.
Περαιτέρω, στα τεθέντα ερωτήματα του κοινού, ειπώθη από τον καθηγητή ότι η γλώσσα πρέπει να λαμβάνεται πολύ σοβαρά υπ΄ όψιν. Η γλώσσα κτίζεται στο Δημοτικό. Μετά κάποιος εμπλουτίζει και εμβαθύνει. Σε αυτήν την εκπαιδευτική βαθμίδα η διδασκαλία πρέπει να γίνεται κατά τρόπο συστηματικό. Γιατί η ποιότητα της γλώσσας σηματοδοτεί την ποιότητα της σκέψης. Αυτή η άποψη ανοίγει το πεδίο κριτικής στη μεθοδολογία με την οποία διδάσκεται η ελληνική γλώσσα στις πρώτες τάξεις του δημοτικού σχολείου, όπου επιδιώκεται μια συσσώρευση τεχνικών γνώσεων στη γλωσσική διαχείριση. Τίθενται αναπόφευκτα θέματα αξιολόγησης του εκπαιδευτικού έργου.
Στη θεματική της γλωσσολογικής επιστήμης, τις κατευθυντήριες γραμμές έδωσε και ο κύριος Χριστόφορος Χαραλαμπάκης, που έχει αναγορευθεί και τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών. Χαρισματικός δάσκαλος, μεταδοτικός, πράος, που σου καλλιεργεί την εμπιστοσύνη στην προσωπικότητα του ατόμου και την πίστη στη δύναμη της αλλαγής. Αναγκαία στοιχεία στην εκπαίδευσή μας. Ομίλησε για την απουσία της «γλωσσικής ενοχής» και την άρση των απολύτων διαχωριστικών γραμμών σωστού και λάθους. Έτσι, κατά την άποψή του, κτίζεται η ελευθερία και η δημοκρατία. Στον λόγο, την ομιλία, τη σκέψη, τις επιλογές μας. Που σου αφήνουν ανοικτό το πλαίσιο να σκεφθείς με τον εαυτό σου. Γιατί τη γλώσσα δεν μπορείς να την υπηρετήσεις αν δεν καλλιεργήσεις τη σκέψη σου. Μια άποψη που θα έπρεπε να προβληματίσει τους κρατούντες άρχοντες. Στην κατεύθυνση συγκρότησης μιας εκπαιδευτικής και κοινωνικής θεσμικής ΥΠΕΡ-πολιτικής σε θέματα εκπαίδευσης, μαθητείας και παιδείας.
Στην πορεία της ομιλίας του κατέδειξε το σημαντικό έργο της σύνταξης του Λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών, που εμπλουτίζεται και με λέξεις από τη ζωολογία και την φυτολογία, βάσει της συχνότητας χρήσης των λέξεων αυτών. Νεολογισμοί και νέες λέξεις εντάσσονται στα λήμματα, γεγονός που τεκμηριώνει ότι το κοινωνικό περιβάλλον σχετίζεται αμεσότατα με το γλωσσικό σύστημα και το επηρεάζει. Το ανανεώνει, το εμπλουτίζει. Η σχέση συντάκτη και συστήματος είναι μια σχέση δυναμική, διαρκώς εξελισσόμενη, όχι στατική, όπως και η σχέση γλώσσας και κοινωνίας. Και αυτή είναι η δύναμη της γλώσσας. Ο πλούτος της. Η ευρύτητά της. Η συνέχειά της. Ενδεικτικό παράδειγμα αυτής της δυναμικότητας αποτελεί η συνεργασία θεωρητικών και θετικών επιστημών, σε νέες γλωσσικές προσδοκίες. Η λέξη «ανθρωπόπαυση», που περιγράφει «το φαινόμενο της πλήρους σχεδόν παύσης της ανθρώπινης δραστηριότητας και της ευεργετικής επίδρασης που αυτή είχε στα οικοσυστήματα του πλανήτη», είναι μία λέξη καινούργια, που δημιουργήθηκε μέσα στην πανδημία της covid-19.
«Σε τιμώ, γλώσσα».