Του Παντελή Προμπονά*
Υπάρχουν ειδήσεις που περνάνε στα ψιλά της επικαιρότητας, δε βρίσκουν τον δρόμο τους για τη πρώτη σελίδα, ούτε βέβαια αφιερώνονται σε αυτές πολύωρες αναλύσεις στα δελτία ειδήσεων. Βλέπετε η ιεράρχησή τους συνιστά ολόκληρη επιστήμη, υπακούει σε σκληρούς κανόνες και εκεί συνίσταται η εξουσία των μέσων διαμοιρασμού τους. Με δυο τέτοιες ειδήσεις θα ασχοληθώ σήμερα, διακριτές, αλλά και αρκετά συναφείς μεταξύ τους: Η πρώτη αφορά στην απόφαση του Αμερικανού προέδρου Ντόναλντ Τραμπ να διαφοροποιήσει τον ορισμό του τι συνιστά ενδοοικογενειακή βία τον περασμένο Απρίλιο και η δεύτερη τη διαδικασία αναθεώρησης του Συντάγματος και συγκεκριμένα τη διεύρυνση του Άρθρου 5 που αφορά στην προστασία της προσωπικότητας και των προσωπικών ελευθεριών.
Τα ατομικά δικαιώματα αποτέλεσαν ένα από τα ιδρυτικά χαρακτηριστικά της νεωτερικότητας, των δημοκρατιών που διαμορφώθηκαν εν πολλοίς στον λεγόμενο δυτικό κόσμο και του νομικού πολιτισμού που παρήγαγαν. Ταυτόχρονα, η συνεχής διεύρυνσή τους συνιστά ίχνος κοσμογονικών κοινωνικών μετασχηματισμών και αιματηρών συγκρούσεων που συγκλόνισαν την ανθρωπότητα σε όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα όπως οι εργατικές επαναστάσεις και εξεγέρσεις, το τέλος της αποικιοκρατίας και η συνεπακόλουθη κριτική της, ο φεμινισμός και τα κινήματα για τη σεξουαλική απελευθέρωση, το αμερικανικό κίνημα εναντίον των φυλετικών διακρίσεων, η εβραϊκή γενοκτονία, τα αντιπολεμικά κινήματα.
Στο βιβλίο της Αναταραχή Φύλου (Αλεξάνδρεια 2009 [1990]), η σπουδαία Αμερικανίδα φιλόσοφος Τζούντιθ Μπάτλερ σημειώνει πως: «Ενεργούμε ως αν η ύπαρξη ενός άνδρα ή μιας γυναίκας να αποτελεί μια εσωτερική πραγματικότητα ή μια δεδομένη αλήθεια, ένα γεγονός για εμάς, αλλά στην πραγματικότητα είναι ένα φαινόμενο που παράγεται και αναπαράγεται συνεχώς». Παρότι στο απόσπασμα αυτό αναφέρεται στους έμφυλους ρόλους, η ίδια συλλογιστική ισχύει και για τα δικαιώματα. Στη ρευστή εποχή μας η πολιτογράφηση των δικαιωμάτων σε ορισμένα νομικά κείμενα και συμβάσεις δεν αρκεί, πρέπει ως πολίτες με την καθημερινή μας στάση να επιβεβαιώνουμε την ύπαρξή τους, να αναπτύξουμε μηχανισμούς αντίληψης για τις διαδικασίες που τα πλήττουν, να στεκόμαστε καχύποπτα στην ευκολία της απαξίωσής τους και να εμπεδώσουμε πως το δικαίωμα δε μπορεί αν εμπίπτει σε κανενός είδους ανταγωνισμό, ακριβώς γιατί αποτελούν ιστορικά προϊόντα σοβαρών διαδικασιών όπως ήδη αναφέραμε.
Η Holly Taylor-Dunn, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο του Worcester στην Αγγλία υπενθύμισε, με συνέντευξή της στον Independent, πως κανένα δικαίωμα δεν είναι αυτονόητο φέρνοντας στο φως μια κίνηση της διακυβέρνησης Τραμπ που μέχρι σήμερα δεν είχε τύχει της προσοχής: Από τον περασμένο Απρίλιο το υπουργείο Δικαιοσύνης των ΗΠΑ και το αντίστοιχο Γραφείο για τη Βία κατά των Γυναικών (OvU) διαφοροποίησαν τον ορισμό σχετικά με την ενδοοικογενειακή βία περιορίζοντάς την αποκλειστικά στη φυσική βία. Η αλλαγή αυτή δεν είναι καθόλου επουσιώδης, καθώς αφενός υποβαθμίζει τη σημασία άλλων μορφών βίας (λεκτική, ψυχολογική) για τις οποίες απαιτήθηκαν πολλές δεκαετίες έρευνας και αγώνων ώστε να λαμβάνονται υπόψη από την έννομη τάξη και αφετέρου θα έχει άμεσο αντίκτυπο στα εκατομμύρια θύματα ενδοοικογενειακής βίας στις ΗΠΑ που έφτασαν να καταγγείλουν την κατάστασή τους στην αμερικανική δικαιοσύνη. Ενώ επηρεάζει την κρατική χρηματοδότηση προγραμμάτων προνοιακής πολιτικής που προσέφεραν σχετική κοινωνική εργασία στη χώρα.
Στην εν Ελλάδι επικαιρότητα διαβάσαμε πως έφτασε στην επιτροπή της Βουλής για την αναθεώρηση του Συντάγματος, η προβλεπόμενη πρόταση 52 βουλευτών της κυβερνητικής πλειοψηφίας να περιληφθεί το Άρθρο 5 στα υπό αναθεώρηση άρθρα του Συντάγματος, προκειμένου να προστεθεί ο σεξουαλικός προσανατολισμός και η ταυτότητα φύλου στις προστατευόμενες από διακρίσεις κατηγορίες που περιγράφονται στη 2η παράγραφό του. Η πρόταση θα φτάσει εν τέλει στην Ολομέλεια. Αξίζει όμως να σημειώσουμε τη θέση του εισηγητή της αξιωματικής αντιπολίτευσης Κωνσταντίνου Τασούλα, ο οποίος υποστήριξε ότι το θέμα του σεξουαλικού προσανατολισμού καλύπτεται από τα όσα προβλέπει η παράγραφος 1 του άρθρου 5 του Συντάγματος που αναφέρει πως «καθένας έχει δικαίωμα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του […] εφόσον δεν προσβάλλει τα δικαιώματα των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγμα ή τα χρηστά ήθη».
Είναι όμως έτσι; Η Ελλάδα σχετικά με τα ζητήματα φύλου και σεξουαλικότητας έχει υπογράψει διεθνείς συμβάσεις, όπως η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, και έχει νομολογήσει πολύ πρόσφατα (Νόμος 4491/2017). Θα αποτελέσει μεγάλο βήμα αν η πρόοδος που έχει συντελεστεί στο νομικό πλαίσιο, αποτυπωθεί και στο κορυφαίο νομικό κείμενο της χώρας διευκρινίζοντας πιο γενικές, και άρα ερμηνεύσιμες, έννοιες που ήδη υπάρχουν όπως τα «χρηστά ήθη» ή «η προσωπικότητα». Άλλωστε, τα τελευταία χρόνια είδαν το φως της επικαιρότητας στη χώρα μας ειδεχθή εγκλήματα που σχετίζονται άμεσα με τον σεξουαλικό προσανατολισμό και δεν αναφέρομαι μόνο στις φυσικές πράξεις, αλλά και στη ρητορική μίσους που κυριάρχησε στον δημόσιο διάλογο μετά. Ενώ στέκομαι και στην απροθυμία πολλές φορές των αρχών να συντελέσουν αποφασιστικά στη διαλεύκανση των υποθέσεων με τελευταίο παράδειγμα τον τρόπο που αδιαφόρησαν για το σημείο δολοφονίας του Ζακ Κωστόπουλου. Η ύπαρξη τέτοιων γεγονότων είναι το σοβαρότερο επιχείρημα για τη σκοπιμότητα ύπαρξης και διεύρυνσης ενός ισχυρού νομικού πλαισίου προστασίας.
Στο σημείο αυτό έγκειται η σύγκλιση των δύο φαινομενικά διαφορετικών ειδήσεων: Στοιχειώδη δικαιώματα που αποτέλεσαν πεδίο σύγκλισης αριστερών, κεντρώων και φιλελεύθερων δυνάμεων για αρκετές δεκαετίες σήμερα απειλούνται κάτω από την επέλαση της ακραίας ιδεολογίας που έχει ως συστατικό μέρος της την εθνο-πατριαρχία και διαπερνά πολιτικούς χώρους. Είτε στις ΗΠΑ, είτε στην Ελλάδα το ερώτημα του αν πρέπει το φύλο και ο σεξουαλικός προσανατολισμός να προστατεύονται ρητά από τον νόμο, επανέρχεται. Δανείζομαι λοιπό τον όρο Res Nullius από το αρχαίο ρωμαϊκό δίκαιο, ο οποίος στη κυριολεξία αναφέρεται σε αγαθά που δεν ανήκουν σε πρόσωπο, για να περιγράψω αυτή τη διαδικασία εκκρεμότητας των κοινωνικών δικαιωμάτων σήμερα: Θα αναδειχθούν σε τόπο συμπερίληψης, ισονομίας, διεύρυνσης και αλληλεγγύης για τις κοινωνίες ή θα αποτελέσουν για ακόμη μια φορά κάδρο μίσους, αποκλεισμών, ανορθολογισμού και αυταρχικότητας; Για ένα πράγμα μόνο είμαι σίγουρος, πως η τύχη τους δε μπορεί να αποτελεί προνόμιο μόνο των νομολογούντων.
* Ο Παντελής Προμπονάς είναι υπ. διδάκτορας Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Πανεπιστημίου Θεσσαλίας