Του Αχιλλέα Παπαρσένου*
Βιβλίο: Homelands
Συγγραφέας: Timothy Garton Ash
Εκδ. Bodley Head, 2023, σελ. 384
Η πολιτική ενηλικίωση του Τίμοθι Γκάρτον Ας ολοκληρώθηκε σε ηλικία 18 ετών στην Κρήτη, όταν στις 17 Νοεμβρίου 1973 μαζί με 1.000 Βρετανούς μαθητές, που πραγματοποιούσαν εκπαιδευτική κρουαζιέρα στη Μεσόγειο, πήρε μια γεύση δικτατορίας με την απαγόρευση κυκλοφορίας που επέβαλε η χούντα για την εξέγερση του Πολυτεχνείου. Είχαν πάντως προλάβει να θαυμάσουν στην Κνωσό, την «πρώτη πόλη της Ευρώπης». Έκτοτε άρχισε ο έρωτας του Γκάρτον Ας με την Ευρώπη, που διαρκεί μισό αιώνα. Καθηγητής ευρωπαϊκών σπουδών στην Οξφόρδη και αρθρογράφος του Γκάρντιαν έχει αφιερωθεί στη μελέτη της Γηραιάς Ηπείρου αποσπώντας βραβεία και εγκώμια. Πολύγλωσσος έχει επισκεφθεί κάθε γωνιά της Ευρώπης, όπου βίωσε από κοντά τις δραματικές αλλαγές που τη συντάραξαν και συνομίλησε όχι μόνο με τους πρωταγωνιστές της, αλλά και με «απλούς άνδρες και γυναίκες που αποδείχθηκαν μεγάλοι». Έτσι ανακάλυψε πως ως αφοσιωμένος Ευρωπαίος μπορεί κανείς να έχει πολλές πατρίδες (ο τίτλος του βιβλίου).
Στις «Πατρίδες» του δεν επιχειρεί τη συγγραφή της μεταπολεμικής ευρωπαϊκής ιστορίας, αλλά αξιοποιεί τη «μηχανή της μνήμης» καταγράφοντας προσωπικές αναμνήσεις και ανεκδοτολογικές εμπειρίες από την «καλειδοσκοπική ταπετσαρία της Ευρώπης», όπως ξετυλίχθηκε στα ταξίδια του. Αυτόπτης μάρτυς θριάμβων και καταστροφών, εντυπωσιακής προόδου και επώδυνων οπισθοδρομήσεων, από τη διεύρυνση και εμβάθυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και την υιοθέτηση του ευρώ, στην κρίση της ευρωζώνης, στο Brexit και στη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, στέκεται αταλάντευτα στο πλευρό όσων αγωνίζονται για την ελευθερία και τη δημοκρατία, υπέρμαχος της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης ενάντια στον ευρωσκεπτικισμό που επικρατεί στη γενέτειρά του και δεν κουράζεται να προτρέπει τους Ευρωπαίους να υπερασπισθούν τα κεκτημένα τους.
Ακολουθώντας τα βήματα του πατέρα του στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο μας υπενθυμίζει ότι δεν μπορούμε να κατανοήσουμε τη μεταπολεμική Ευρώπη, αν αγνοούμε την κόλαση που προηγήθηκε. Για τις Ελλάδα, Ισπανία και Πορτογαλία στη μετάβασή τους από τη δικτατορία στη δημοκρατία στη δεκαετία του ’70 η Ευρώπη ταυτιζόταν με την ελευθερία. Το ίδιο ίσχυε και για τους Κεντροευρωπαίους και Ανατολικοευρωπαίους μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου το 1989, που έβλεπαν το μέλλον τους να διασφαλίζεται με την ένταξή τους στην Ευρωπαϊκή Ένωση, όπως και με τους Ουκρανούς σήμερα. Από το 1975 τον ελκύει το Βερολίνο, «γιατί εκεί αισθανόταν ότι παράγεται ιστορία». Στο Ανατολικό Βερολίνο εντυπωσιάζεται από μια καλλιεργημένη ηλικιωμένη κομμουνίστρια, για να ανακαλύψει αργότερα ότι τον κατέδιδε στη Στάζι. Όταν τον Αύγουστο 1980 πέρασε την πύλη στα ναυπηγεία του Γκντανσκ για να γνωρίσει τον ηγέτη της «Αλληλεγγύης» Λεχ Βαλέσα, δεν φανταζόταν ότι ξεκινούσε μια δεκαετία πολιτικής ανατροπής, «όταν ευθυγραμμίσθηκαν τα άστρα για την ελευθερία στην Ευρώπη», με κατάληξη την κατάρρευση του κομμουνισμού το 1989, τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης δύο χρόνια αργότερα και τον τερματισμό του Ψυχρού Πολέμου. Όπως ο αγώνας για μια δημοκρατική Ισπανία διαμόρφωσε τον Τζορτζ Όργουελ, έτσι «η Πολωνία έγινε η δική του Ισπανία». Εκεί γνώρισε και τη σύζυγό του Ντανούτα.
Στο συναρπαστικό οδοιπορικό του συναντούμε μεγάλους ηγέτες, όπως ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, ο Λεχ Βαλέσα, ο Ζακ Ντελόρ, ο Χέλμουτ Κολ, ο Βάτσλαβ Χάβελ, αλλά και πολιτικούς που αποδείχθηκαν μικροί, όπως ο Βίκτορ Όρμπαν. Το 2008 η «ύβρις» ενός υπερτροφικού χρηματοπιστωτικού τομέα υπέσκαψε τα θεμέλια του δημοκρατικού καπιταλισμού και η κρίση της ευρωζώνης το 2010 ανέδειξε τα τρωτά ενός «κοινού νομίσματος χωρίς κοινό ταμείο» και με τα δρακόντεια μέτρα που επιβλήθηκαν για τη διάσωση της ελληνικής οικονομίας «επιβίωσε μεν ο ασθενής, αλλά με κακή υγεία».
Με αφορμή τη μεταναστευτική/προσφυγική κρίση του 2015-2016, υποστηρίζει ότι η Ευρώπη οφείλει να παραμείνει πιστή στις αξίες της, να διατηρήσει την ελευθερία μέσα στη διαφορετικότητα και να μην υψώσει ένα νέο «Σιδηρούν Παραπέτασμα» απέναντι στους πρόσφυγες και μετανάστες, που οι λαϊκιστές της Δεξιάς εκμεταλλεύονται παρουσιάζοντάς τους ως «εισβολείς». Διαπρύσιος κήρυκας της παραμονής της Βρετανίας στην ΕΕ το 2016, δηλώνει προδομένος με το Brexit και καταγγέλλει την κατεδάφιση της φιλελεύθερης δημοκρατίας σε Ουγγαρία και Πολωνία. Με τον ρωσικό πόλεμο κατά της Ουκρανίας έληξε η «μετά το Τείχος εποχή» μαζί με τις αυταπάτες της και η Δύση ξύπνησε στην απειλή που εκπροσωπεί ο νεοαυτοκρατορικός αναθεωρητισμός του Πούτιν.
Ο συγγραφέας αναπολεί τη συμμετοχή του στο Οικονομικό Φόρουμ των Δελφών το 2018 σε αναζήτηση δελφικών χρησμών για το μέλλον. Κανείς δεν προέβλεπε τότε ότι ο κόσμος σύντομα θα ερχόταν αντιμέτωπος με την καταστροφική πανδημία και τον αιματηρότερο πόλεμο στην Ευρώπη μετά το 1945. Η Γηραιά Ήπειρος έχει ξεπεράσει πολλές κρίσεις και οι προκλήσεις παραμένουν πολλές, καθώς εκατομμύρια πολιτών αντιμετωπίζουν οικονομική ανέχεια, κοινωνικό αποκλεισμό ή διάβρωση των δημοκρατικών θεσμών. Πάντως, παρά τις αδυναμίες, τα λάθη και τις οπισθοδρομήσεις της, η σημερινή Ευρώπη «προσφέρει στους πολίτες της τον μεγαλύτερο χώρο σχετικής ελευθερίας, ευημερίας και ασφαλείας στην ιστορία της» και είναι πολύ καλύτερη από αυτή που ο ίδιος ξεκίνησε να εξερευνά πριν πενήντα χρόνια και από αυτή που αντίκρισε ο πατέρας του πριν από ογδόντα χρόνια.
*Ο Αχιλλέας Παπαρσένος υπηρέτησε στην ελληνική πρεσβεία του Λονδίνου ως προϊστάμενος του Γραφείου Τύπου και Επικοινωνίας.