Του Παναγιώτη Σωτηρόπουλου
(Eυρωπαϊκό Σχολείο Βρυξελλών)
«Έμορφη Ελλάδα! θλιβερό λείψανο περασμένης δόξας! Αθάνατη χωρίς να υπάρχεις• πεσμένη κι όμως ακόμα μεγάλη! Ποιος τώρα θα γίνει οδηγός των σκόρπιων παιδιών σου;».
Όπως στην αφήγηση του Ομήρου και στις αρχαίες τραγωδίες, ο θάνατος του ήρωα συντελείται σε ένα σκηνικό αποκαλυπτικό, παρόμοια όταν ο Λόρδος Βύρων άφηνε τον επιθανάτιο ρόγχο του μια αστραπή με δυνατό κρότο συντάραξε το πολιορκημένο Μεσολόγγι. Η αναγγελία του θανάτου του συγκλόνισε την Ευρώπη. Ήταν μόνον 36 ετών, όταν ισοπεδωμένος από την αρρώστια και την κακουχία περνούσε στην αιωνιότητα. Άφηνε πίσω του κληρονομιά πνευματική για τους πολυπληθείς αναγνώστες των ποιημάτων του, τους συνοδοιπόρους των ταξιδιωτικών αφηγήσεών του, αλλά και τους παθιασμένους ακολούθους της ερωτικής του ζωής, το χρονικό εμπειριών που κορυφώνονταν με μια έμπρακτη χειρονομία χωρίς προηγούμενο. Μάρτυρας για την ανασύσταση των ιδανικών ενός πολιτισμού που κληροδότησε στους λαούς τις θεμελιώδεις αξίες του ανθρωπισμού.
Η Ελλάδα ήταν για τους Ευρωπαίους μια χώρα ξεχωριστή, όχι γι αυτό που εμφάνιζε στη σύγχρονη εκδοχή αλλά γι αυτό που εκπροσωπούσε ως νόμιμος κληρονόμος. Ήταν για όλους τους Ευρωπαίους η μήτρα του πολιτισμού τους, το λίκνο της καταγωγής τους. Πέρα από τις εθνικές διαφορές, αντιπροσώπευε, με τη Ρώμη, έναν τόπο κοινής μνήμης. Είχε προηγηθεί η καταλυτική επιρροή όσων όπως ο Winckelmann προωθούσαν την ιδέα μιας επιστροφής στο ιδανικό της ελληνικής ομορφιάς, ένα αξεπέραστο πρότυπο και μοναδικό που μπορούσαν και έπρεπε να μιμηθούν. Η οθωμανική κατοχή ήταν ένα βδέλυγμα που η χριστιανική Ευρώπη έπρεπε να απαλείψει από την ιερή γη.
Μπορεί η αρρώστια να κατέβαλε τον νεαρό Βύρωνα στο απόγειο της δόξας του, αλλά για τους λάτρεις του ήταν νεκρός στο πεδίο της μάχης, ένδοξος μάρτυρας μιας υπόθεσης που κινητοποίησε ένα κίνημα φιλελληνισμού σε όλη την Ευρώπη. Ήταν η εποχή της Ιεράς Συμμαχίας που εναντιώνονταν με πυγμή σε κάθε απόπειρα κοινωνικής ή πολιτικής αλλαγής. Ήταν η εποχή του θρησκευτικού δεσποτισμού που συντηρούσε με θέρμη τις δογματικές αντιθέσεις και εξυπηρετούσε ως δεκανίκι την επιβολή της κοσμικής εξουσίας.
Η ελληνική εξέγερση που ξέσπασε το 1821 και συνεχίστηκε μέχρι το 1827 ήταν ένας πόλεμος ανεξαρτησίας εναντίον των Τούρκων κατακτητών, επομένως ένας αγώνας για την ελευθερία. Η επιρροή των ιδεών της Γαλλικής Επανάστασης, περισσότερο στον κύκλο των διανοουμένων και μηδαμινή σχεδόν στον κύκλο των Ελλήνων οπλαρχηγών, ο άνεμος του πολιτικού φιλελευθερισμού με την αίσθηση του καθήκοντος απέναντι στην ελευθερία των λαών, το παραδοσιακό αίσθημα σεβασμού για την Ελλάδα του παρελθόντος και τον κλασικό Ελληνισμό, αλλά και τα υλικά συμφέροντα των εμπορικών και θαλάσσιων περιοχών, συνοδεύουν έναν κοσμικό φιλελληνισμό με γιορτές, κοσμικές συνάξεις, φιλανθρωπικές συναυλίες, εκθέσεις ζωγραφικής, παράλληλα με έναν θρησκευτικό φιλελληνισμό, που κινητοποιεί πολλούς για αλληλεγγύη στους χριστιανούς Έλληνες ενάντια στους μουσουλμάνους Τούρκους . Όλες αυτές οι πτυχές, που απεικονίζονται και ενισχύονται από το ρομαντικό πνεύμα αυτής της περιόδου, αντιπροσωπεύουν τις διαφορετικές εκφράσεις αυτού του Φιλελληνισμού που συνέβαλλε αποφασιστικά στην άμβλυνση της αρχικά σκληρής στάσης της Τριπλής Συμμαχίας. Είναι η πίεση του ογκούμενου κύματος συμπαράστασης και συμπάθειας για τους Έλληνες επαναστάτες που μεταστρέφει την αρχική θέση πολλών ευρωπαϊκών δυνάμεων. Η ευρωπαϊκή βοήθεια, με την «τριπλή Συμμαχία» μεταξύ των Ρώσων, των Αγγλικών και των Γάλλων, είχε ως αποτέλεσμα την αποφασιστική παρέμβαση αυτών των τριών δυνάμεων στο Ναβαρίνο ακριβώς όταν η βίαιη καταστολή της επανάστασης οδηγούσε τους εξεγερμένους Έλληνες σε αφανισμό.
Δεν έχει αποτιμηθεί στις πραγματικές της διαστάσεις η μαρτυρική συνεισφορά του Λόρδου Βύρωνα στη διεύρυνση και στη συσπείρωση του φιλελληνικού κινήματος και συνακόλουθα στην αλλαγή στάσης των Ευρωπαίων ηγετών. Φαινομενικά παράδοξη η γοητευτική προσέγγιση του ρομαντισμού, που αντλούσε τη βασική πηγή έκφρασης μιας επιδεινωμένης μελαγχολίας και της δημιουργίας ενός λογοτεχνικού περιβάλλοντος σε σκηνικό φαντασιώσεων και μυστηρίου από την άγρια φύση και τα ερείπια των χαμένων πολιτισμών, να οδηγεί μέχρι τη θυσία στις πρωτόγνωρα φριχτές συνθήκες της πολιορκίας του Μεσολογγίου. Μπορούμε ίσως να ανατρέξουμε για εξήγηση στην ίδια την ποιητική δημιουργία του Λόρδου Βύρωνα. Η ποίησή του είναι θεμελιώδης για τη γενιά της «αρρώστιας του αιώνα» για την οποία το ταξίδι γίνεται υποχρεωτικό στάδιο της καλλιτεχνικής ζωής και της αναζήτησης του εαυτού της.
Στο Μεσολόγγι τερματίζεται το νομαδικό πεπρωμένο του ευαίσθητου προσκυνητή που ξεκίνησε από το ομιχλώδες τοπίο της Γηραιάς Αλβιώνας το 1788. Η πορεία του μέσα σε συνεχείς ανατροπές και αντιφάσεις. Από την εκπαίδευσή του σε ένα αυστηρό κολέγιο στο Αμπερντίν, διαβάζοντας την Παλαιά Διαθήκη και τις Χίλιες και Μία Νύχτες εμπνέουν στον ονειροπόλο μαθητή, την έλξη για την Ανατολή, τη δίψα για εξωτισμό και ρομαντικούς έρωτες. Ο νεαρός ποιητής, που αξιώθηκε τίτλου ευγενείας τυχαία χάρη σε μια απροσδόκητη κληρονομιά, φύση ανήσυχη και μελαγχολική δεν θα έβρισκε ποτέ τη θέση του σε μια αγγλική κοινωνία στον αντίποδα της ιδιοσυγκρασίας του. Ο αιμομικτικός έρωτας για την εξ αγχιστείας αδερφή του, οι ομοφυλοφιλικές του έλξεις και η ανεξέλεγκτη ερωτική του ζωή ήταν ένα συνεχές σκάνδαλο για τον κύκλο των ευγενών. Περιπλανήθηκε σε τόπους και τρόπους έκφρασης αναζητώντας την ελευθερία και αποδεσμεύοντας τη δημιουργική του ιδιοφυΐα.
Είναι αξιομνημόνευτη η επιστροφή του μετά το πρώτο του ταξίδι μεταξύ 1809 και 1810 στην Ανατολή, από την Πορτογαλία στην Κωνσταντινούπολη μέσω Ελλάδας και Αλβανίας που αποτέλεσαν και την έμπνευση για τα πρώτα έμμετρα ποιητικά του στιχουργήματα. Το 1812, στη Βουλή των Λόρδων υπερασπίζεται τους εργάτες του Νότιγχαμ με επιχειρήματα και ιδέες ιδεολογικά συγγενείς στον ουτοπικό σοσιαλισμό. Από τα πρώτα ήδη ποιήματα του Childe Harold, αναγνωρίζεται για το ποιητικό του ταλέντο. Νιώθει παρόλα αυτά να ασφυκτιά στο περιβάλλον της Προβικτωριανής Αλβιώνας και διασχίζει το κανάλι της Μάγχης για να ταξιδεύσει στη ζωή και την ελευθερία, όπως έγραφε ο ίδιος. Από το πλευρό των εξεγερμένων Καρμπονάριων της Ιταλίας ενάντια στην Αυστριακή κατοχή που πνίγηκαν στο αίμα της καταστολής βρέθηκε στο πλευρό των εξεγερμένων Ελλήνων ενάντια στην Οθωμανική κατοχή.
Οι ηρωίδες και οι ήρωες του λογοτεχνικού του έργου είναι πρόσωπα στο περιθώριο της κοινωνίας, έξω από το συμβατικό περικείμενο. Όπως ακριβώς και στη ζωή του που ξετυλίχθηκε στο σκηνικό της θυσίας, του λυσιμελούς έρωτα για πρόσωπα και ιδέες. Ο θάνατός του ήταν η επισφράγιση της επίμονης πορείας του να καταστήσει αδιευκρίνιστα τα όρια ανάμεσα στην ποιητική μυθοπλασία και τη ζωή του.