Του Κυριάκου Παπαγεωργίου
Κυνός Κεφαλές! Ωραία περίφραση για έναν τόπο!
Πρώτα η γενική και μετά η ονομαστική.
Μα ποιος είναι τελικά ο τόπος αυτός, η αποκάλυψη του οποίου σκοντάφτει σε πλήθος παρερμηνείες που κρατούν καλά αιώνες τώρα…
Είναι ένας τόπος μυστικός, στον φαρσαλινό κάμπο, που αφορά σε δυο μεγάλες μάχες της ιστορίας.
Το γεωφυσικό υπόβαθρο της περιοχής δεν είναι ούτε απλό ούτε συνηθισμένο, καθώς αποτελείται από μια σειρά διαδοχικών γήλοφων με κυματοειδείς αναδιπλώσεις, βαθιές κοιλάδες και τεθλασμένες ρεματιές που προσφέρουν μιαν ιδιαίτερη γεωφυσική ποικιλία συνδυασμένη με έναν πλούτο παραγωγικής ευφορίας.
*
Η τοποθεσία των Κυνός Κεφαλών είναι για τους ερευνητές των ιστορικών τόπων tabula rasa. Ψάξτε όσο θέλετε. Δεν θα βρείτε παρά μονάχα απομεινάρια όμορφων λόφων, πλαγιές και κάποια τείχη ασήμαντων ακροπόλεων ή πολισμάτων που λίγη σχέση έχουν με τους δυο πόλους του ιστορικού τοπίου.
Εξηγούμαι: Στις Κυνός Κεφαλές δεν υπήρξε κάποια πόλη, κάποιο κράτος, κάποια ιστορική εν πάση περιπτώσει θέση, γύρω από την οποία διαμείφθηκαν οι δυο σπουδαίες ιστορικές αναμετρήσεις. Ίσως η πλησιέστερη στο πεδίο των μαχών αρχαία πόλη της Σκοτούσας να παίζει κάποιο ρόλο, στη διένεξη κυρίως των Φερών με τις υπόλοιπες θεσσαλικές πόλεις – κράτη, αλλά στις δυο πολεμικές συρράξεις (Φεραίων – Θηβαίων και Μακεδόνων – Ρωμαίων) δεν έχει αποδειχθεί ότι επιτέλεσε καθοριστικό ρόλο.
Γάλλοι και Ιταλοί αρχαιολόγοι και ερευνητές ψάχνουν μανιωδώς για την αποκάλυψη του τόπου.
Οι Κυνός Κεφαλές βρίσκονται στο περιθώριο μιας σειράς διαδοχικών λόφων, τεμαχισμένων από βαθιές ρεματιές και χαράδρες, ψηλά από τον Ενιπέα ποταμό στις ανατολικές παρειές του φαρσαλινού κάμπου. Ο Παυσανίας απεγνωσμένα αναζητεί τον μίτο του ιστορικού τόπου, δίχως να προσφέρει ουσιαστική βοήθεια.
Προσδιορίζεται ή όχι από τους ιστορικούς και τους γεωγράφους η τοποθεσία αυτή, στην οποία έλαβαν χώρα δυο σημαντικές μάχες που απείχαν μεταξύ τους 167 έτη;
*
Αλλά ποιο είναι το ιστορικό προζύμι της παράξενης αυτής θεσσαλικής τοποθεσίας;
Aς δούμε πρώτα τι μας λένε τα ιστορικά κιτάπια:
Το 369 π.Χ. ο τύραννος των Φερών Αλέξανδρος (*) εξαπολύει επίθεση εναντίον όλων των θεσσαλικών κρατιδίων, για να αρπάξει την εξουσία και να γίνει ο μοναδικός άρχοντάς της. Μπαίνει στην πόλη της Σκοτούσας, σφάζει κι εξανδραποδίζει τον πληθυσμό της.
Ύστερα από πέντε χρόνια και συγκεκριμένα το 364 οι καταπιεσμένοι Θεσσαλοί καλούν σε βοήθεια τους Θηβαίους που ηγεμόνευαν στην Ελλάδα. Ο Πελοπίδας, επικεφαλής σημαντικής δύναμης, εκστρατεύει εναντίον του Αλεξάνδρου των Φερών και συγκρούεται μαζί του στη θέση Κυνός Κεφαλές που υπολογίζεται πως είναι κοντά στη Σκοτούσα. Ο Φεραίος υφίσταται πανωλεθρία, αλλά ο Πελοπίδας χάνει τη ζωή του.
*
Στην ίδια (;) θέση, λένε οι σχετικές αναφορές, το 197 π.Χ. (167 χρόνια αργότερα) τα ρωμαϊκά στρατεύματα με τον στρατηγό Τίτο Κόιντο Φλαμινίνο δίνουν μεγάλη μάχη και νικούν κατά κράτος τους Μακεδόνες του Φιλίππου του Ε’. Βρισκόμαστε στα χρόνια του δεύτερου Μακεδονικού πολέμου, τότε που οι ιστορικοί μας λένε πως η Σκοτούσα ήταν κάτω από την προστασία του Φιλίππου του Ε’, ο οποίος διέκρινε τη δυνατότητα της πόλης αυτής να τροφοδοτεί τα στρατεύματά του κι έτσι τη μετέτρεψε σε στρατιωτικό κέντρο.
(Έξω από το χωριό Χαλκιάδες, πριν να στρίψουμε για Σκοτούσα – σύμφωνα με το οδοιπορικό που θα πραγματοποιήσουμε, τοποθετείται ιστορικά το στρατόπεδο των ρωμαίων).
Ο Πλούταρχος αναφέρει σχετικά τη θέση «Πολυάνδριον» αφήνοντας την υπόνοια ότι πρόκειται για ομαδικό τάφο νεκρών (αλλά ποιου στρατοπέδου;). Ωστόσο δεν δίνει κανένα στίγμα της τοποθεσίας των Κυνός Κεφαλών.
Ο Παυσανίας από την άλλη, τον ίδιο αιώνα (2ο μ.Χ.) περιοδεύοντας στην περιοχή κι αναζητώντας στοιχεία των δυο ιστορικών αναμετρήσεων φτάνει έως την πόλη της Σκοτούσας, αλλά τη βρίσκει ακατοίκητη κι εγκαταλειμμένη από καιρό.
Άρα πρέπει να ψάξουμε σ’ έναν κυκεώνα από σπαρμένους λόφους και μικρά χωριουδάκια.
*
Τα οδοιπορικά που πραγματοποιήσαμε για τον εντοπισμό της τοποθεσίας των Κυνός Κεφαλών ήταν πολλά.
Θα περιοριστούμε σε τρία:
To πρώτο οδοιπορικό: Από τον Βόλο πήραμε τον δρόμο για τα Φάρσαλα. Λίγο μετά τον Παλαιόμυλο στρίψαμε δεξιά για Άνω Βασιλικά. Ακολουθήσαμε τη διαδρομή για Δασόλοφο κι εκεί στρίψαμε πάλι δεξιά για Σκοτούσα. Στη Σκοτούσα πήραμε τον δευτερεύοντα δρόμο για Άνω Σκοτούσα και Αγία Τριάδα και ύστερα από πολύν κόπο και αναζητήσεις ανακαλύψαμε τα ερείπια της αρχαίας Σκοτούσας που είχε την προαναφερόμενη σχέση με τους εμπλακέντες στη διαμάχη για την εξουσία του θεσσαλικού στέμματος.
Καθόσον αφορά την τοποθεσία Κυνός Κεφαλές δεν υπήρξε η παραμικρή ένδειξη, αλλά ούτε και ο εντοπισμός της. Φυσικά δεν μιλάμε για ακριβές ιστορικό τοπίο…
Το δεύτερο οδοιπορικό: Από το Βελεστίνο πήραμε τον δρόμο για Μεγάλο Μοναστήρι και Αγναντερή. Στην Αγναντερή, η οποία βρίσκεται κάτω από την κορυφή του Μαυροβουνίου, οι πληροφορίες από τους ντόπιους, οι συμβουλές και οι προτροπές ήταν εντελώς παραπλανητικές. Από τη μια δεν είχαν ξανακούσει την παράξενη λέξη Κυνός Κεφαλές και από την άλλη δεν ήθελαν να μας υποδείξουν τον δρόμο που τραβερσάρει το Μαυροβούνι, επειδή στην κορυφή του υπάρχουν πολλά ερείπια και υπολείμματα ενός κάστρου άγνωστης εποχής, αφού ουδέποτε έγιναν εκεί ανασκαφές για την αποκάλυψή του.
Από την Αγναντερή πήραμε τον δρόμο για Νέο Περιβόλι Λάρισας κι από κει προωθηθήκαμε στα Μύρα και το Καλό Νερό, δυο τυπικά επαρχιακά χωριουδάκια που είναι χτισμένα κάτω από τη δυτική πλαγιά του Μαυροβουνίου.
Συνεχίσαμε για Σοφό, Δίλοφο και Ζάππειο. Στο επόμενο χωριό, τους Χαλκιάδες βρήκαμε πινακίδα του Δήμου Φαρσάλων που έλεγε ότι στην περιοχή ήταν το περίφημο στρατόπεδο των Ρωμαίων.
Φαντάζομαι ότι για να υπάρχει πινακίδα θα έχουν εντοπισθεί κάποια ίχνη από ρωμαϊκό στρατόπεδο.
Στρίψαμε για Σκοτούσα και πέσαμε στα ίδια που είχαμε δει και συναντήσει στο πρώτο οδοιπορικό.
Το τρίτο οδοιπορικό: Από τη Χλόη του Βελεστίνου περάσαμε στο Μικρό Περιβολάκι, τελευταίο χωριό του Νομού Μαγνησίας.
Ανηφορίσαμε πάνω από το χωριό και ω του θαύματος υπάρχει ωραίος αμαξιτός που διασχίζει τοπία του θεσσαλικού αναγλύφου μέσα σε ένα εδαφικό ανάπτυγμα, με ιδιάζουσες γεωφυσικές συντεταγμένες (καλλιεργημένες πλαγιές, με έναν ορίζοντα μεταλλάκτη των καμποχώραφων της Θεσσαλίας).
Ύστερα από μερικά χιλιόμετρα είδαμε ξαφνικά εμπρός μας μια διασταύρωση που δεν είχε πινακίδες ούτε ενδείξεις. Ο δρόμος αυτός δεν φαίνεται σε κανέναν χάρτη. Στρίψαμε δεξιά και σε τέσσερα χιλιόμετρα βρεθήκαμε στην Αγία Τριάδα.
Εκεί είχαμε μιαν αναπάντεχη συνάντηση.
Πάνω από τον ελκυστήρα του ο Γιώργος Σουφλιάς, συγγενής του πρώην υπουργού που κατάγεται από την Αγία Τριάδα Φαρσάλων, μας έκανε νόημα «τι γυρεύουμε σε αυτές τις ερημιές».
Όταν τον πείσαμε ότι δεν είμαστε χρυσοθήρες, ζητήσαμε τα φώτα του.
«Τις «Κοινές Κεφαλές» ψάχνετε (έτσι τις αποκάλεσε); Δε θα βρείτε τίποτα, γιατί όλα είναι μπερδεμένα. Εγώ πήγα τους Ιταλούς «στο πεδίο των μαχών»… A, και κάποιον Γάλλο πήγα, ονόματι Μπρούνο Ελί, αρχαιολόγος ήταν… που έψαχνε τις πέτρες… Ύστερα έμαθα ότι κάτι βρήκαν εκεί πάνω στην Παλιά Σκοτούσα… Αλλά μην ακούτε κανέναν, ούτε οι Ιταλοί που σκάβουν, ξέρουν, ούτε οι ντόπιοι… ο καθένας λέει το κοντό και το μακρύ του… Να, αυτοί από το Ρήγαιο λένε πως οι Κυνές Κεφαλές είναι πάνω απ’ το χωριό τους, οι άλλοι απ’ τα Μύρα και το Καλό Νερό τα ίδια, μα και τούτοι οι δικοί μου, οι Αγιοτριαδίτες, λένε πως είναι κει πάνω στην κορφή του λόφου… πως τάχα είχε κάστρο»…
Ο Σουφλιάς μάλλον είχε δίκιο. Γρήγορα κατανοήσαμε πως όλοι διεκδικούσαν την πατρότητα των Κυνός Κεφαλών για την περιοχή τους.
*
Ωστόσο κάμαμε μια τελευταία απόπειρα να διασχίσουμε την ακρόπολη της Σκοτούσας, η περιοχή της οποίας φέρεται, από τους ιστορικούς, να συγκεντρώνει τις περισσότερες πιθανότητες να είναι πλησιέστερη στον θρυλικό τόπο των δυο μεγάλων μαχών της ιστορίας.
Η Σκοτούσσα χρονολογείται με βεβαιότητα από τον 6ο αιώνα π.Χ. Ήταν μια σημαντική πόλη και μάλιστα η έδρα του Φηγωναίου Διός. Το ιερό αυτό θεωρούνταν αντίστοιχο της ομηρικής Δωδώνης και μάλιστα πρόδρομο του μαντείου της Ηπείρου. Ο πλούτος βέβαια της πόλης είχε τη ρίζα του στη μεγάλη παραγωγή του σταριού.
Από τη Σκοτούσα καταγότανε ο Πολυδάμας, ολυμπιονίκης του 5ου π.Χ. αιώνα.
*
Κατά τη διάρκεια του δεύτερου Μακεδονικού πολέμου τα στρατεύματα του Φιλίππου του Ε’ της Μακεδονίας και του Ρωμαίου Τίτου Κόιντου Φλαμινίνου συγκρούστηκαν το 197 π.Χ. σ’ ένα λοφώδες έξαρμα εδώ κοντά, που έμεινε γνωστό ως Κυνός Κεφαλές που είχε σαν αποτέλεσμα τη διάλυση των μακεδονικών φαλαγγών. Δεν αποκλείεται ετούτο δω το μνημείο να ήταν ο τύμβος που ανήγειρε ο Φίλιππος ο Ε’, όπως διατείνεται ο Πλούταρχος, ο οποίος μάλιστα ισχυρίζεται πως σε έναν λόφο πιο κει υπήρχε ο τύμβος των Αμαζόνων.
Σύμφωνα με τις έρευνες που γίνονται σποραδικά στην περιοχή, εντοπίστηκαν οι θέσεις δυο αρχαίων ναών, του Ηρακλή και του Απόλλωνα Κερδώου. Αλλά τα ίχνη τους είναι ελάχιστα.
Παρατηρώντας σε μια εγκάρσια λωρίδα γης υπόλειμμα αρχαίου τείχους, ακολουθούμε το ίχνος του και βρισκόμαστε κάτω από έναν άλλον προφανώς πύργο, με ανεπαίσθητα ίχνη ναϊκής κατασκευής.
Η όλη περιοχή της αρχαίας Σκοτούσας βρίσκεται πολύ κοντά στο χωριό Αγία Τριάδα – και όχι στη Σκοτούσα, όπως επιμένει να γράφει ο Δήμος Φαρσάλων – και απλώνεται σε τεράστια έκταση, με την πληροφορία ότι διέθετε σαράντα πύργους και πυλίδες.
Η πληροφορία αυτή προέρχεται από μια ενεπίγραφη στήλη που βρέθηκε και χρονολογείται από τον 2ο π.Χ. αιώνα, στην οποία περιγράφονται τα ισχυρά τείχη της, αλλά και σημαντικές λεπτομέρειες για αμυντικά έργα που είχαν γίνει.
Νοέμβρης του ’20
(Άδικον ληστήν και κατά γην και κατά θάλατταν Ξενοφών, Ελληνικά, 4,35)