Του Αλέξανδρου Καπανιάρη*
Η ισότητα των ευκαιριών θεωρείται από πολλούς ως βασικός πυλώνας της κοινωνικής δικαιοσύνης. Κάτω από το λάβαρο των κοινωνικών ανισοτήτων ανασυγκροτούνται κάστες, επαναπροσδιορίζονται προνόμια, κατασκευάζονται κοινωνικές δομές και στιγματίζονται άνθρωποι που δεν κατάφεραν να αρπάξουν τις «ευκαιρίες» τους. Οι πολιτικές εκείνες όμως που λειτουργούν υπέρ της ισότητας των ευκαιριών, παρέχοντας σε όλους πραγματικές ευκαιρίες, συνδέονται με τη δίκαιη φορολόγηση, τη διευθέτηση των κληρονομικών δικαιωμάτων, τις ίσες ευκαιρίες στην εκπαίδευση – επαγγελματική κατάρτιση, την ενίσχυση της κοινωνικής ώσμωσης και την εξάλειψη ή την κατάργηση των συνεπειών που βιώνουν οι ευπαθείς ομάδες.
Επιπρόσθετα στην κοινωνία μας υπάρχουν δυνατές ιεραρχίες και κοινωνικές αποκλίσεις που παραμένουν ισχυρές. Έτσι αντί αποτελεσματικών λύσεων με το πρόσχημα των ίσων ευκαιριών, προσφέρονται σχεδόν σε όλους οι ίδιοι πόροι, ενώ παράλληλα κάποιες ομάδες εξωθούνται σε δυστυχία, απογοήτευση και κοινωνική απομόνωση. Η ισότητα των ευκαιριών πολλές φορές ταυτίζεται μόνο όταν κάποιες ομάδες ανθρώπων φτάσουν στο άλλο άκρο, δηλαδή σε συνθήκες φτώχειας και αποκλεισμού.
Εύλογα λοιπόν καταλήγουμε στο ότι η ανισότητα των ευκαιριών μπορεί να οδηγήσει στην εισοδηματική ανισότητα αλλά και αντίστροφα. Έτσι με την απουσία ίσων ευκαιριών, οδηγούμε τις επόμενες γενιές σε μια μεγαλύτερη εισοδηματική ανισότητα, αλλά και σε περιορισμό δεξιοτήτων τοποθετώντας ομάδες νέων ανθρώπων σε διαφορετικά σημεία εκκίνησης. Δεν θα πρέπει επίσης να ξεχνούμε ότι τα οικογενειακά πλεονεκτήματα που συνδέονται με τα υψηλά εισοδήματα και τον πλούτο μεταβιβάζονται αντίστοιχα σε επόμενες προνομιούχες γενιές.
Σήμερα η πολιτική καλείται όσο ποτέ να διαδραματίσει έναν σημαντικό ρόλο στη διάρρηξη του κύκλου της μειονεξίας που βιώνουν πολλές ομάδες ανθρώπων. Βέβαια από την άλλη πλευρά δεν θα πρέπει να ξεχνούμε ότι η ανισότητα των ευκαιριών δεν μπορεί να μετρηθεί άμεσα με τη χρήση τυποποιημένων δεικτών. Επίσης δεν είναι δυνατόν με την άμεση παρατήρηση των αποτελεσμάτων με πιο ποιοτικές μεθόδους, να έχουμε μια πιο σφαιρική εικόνα σχετικά με την έλλειψη ισότητας ευκαιριών. Μ’ αυτόν τον τρόπο οδηγούμαστε σε υποθέσεις και στο τέλος υιοθετούνται έμμεσοι δείκτες για τη μέτρηση της ισότητας των ευκαιριών.
Ένα άλλο ζήτημα που επίσης θα πρέπει να μας προβληματίσει και σήμερα σε σχέση με τις ανισότητες των ευκαιριών είναι και διαγενεακή μεταβίβαση της μειονεξίας. Οι ανισότητες μεταφέρονται στις επόμενες γενιές ανάλογα με το τι παραλαμβάνουν από τους γονείς τους. Πολλές φορές εκτός από τον πλούτο που μεταφέρουν οι γονείς στα παιδιά τους προσφέρουν παράλληλα και διαφορετικές ευκαιρίες πρόσβασης στην πολιτική. Έτσι η οικογενειοκρατία στην πολιτική είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της ανισότητας ευκαιριών που επικρατεί έντονα ακόμα και σήμερα στην πολιτική ζωή της χώρας μας. Συνεπώς αρκετές φορές οι ευκαιρίες για ενασχόληση με την πολιτική είναι σε άμεση συνάρτηση με τη μεταβίβαση στην επόμενη γενιά του πλούτου, της φήμης, των γνωριμιών, των υποχρεώσεων και ενός ολόκληρου δικτύου αλληλεξαρτήσεων. Οι πολιτικοί έχοντας έτσι την προσωπική τους «πελατεία», την κληροδοτούν στα παιδιά ή σε άλλους συγγενείς τους.
Ένας άλλος παράγοντας που επίσης επιτείνει τις ανισότητες ευκαιριών είναι και η επιθετική διείσδυση της τεχνολογίας και αντίστοιχα οι αλλαγές που επιφέρει. Σήμερα η οικονομική ανάπτυξη είναι συνυφασμένη με την τεχνολογική ανάπτυξη. Η τεχνολογική πρόοδος συμβάλλει στη μισθολογική διασπορά προσφέροντας υψηλές δεξιότητες σε υψηλής αξίας τομείς της οικονομίας. Επιπρόσθετα, η αυτοματοποίηση που έχει εισαχθεί σε κάθε έκφανση της ζωής μας δημιουργεί τις προϋποθέσεις να παραγκωνίζονται οι εργαζόμενοι που διαθέτουν χαμηλότερα και μεσαία επίπεδα δεξιοτήτων Τεχνολογιών Πληροφορίας και Επικοινωνιών (Τ.Π.Ε.).
Σε όλους τους παραπάνω παράγοντες ενίσχυσης των ανισοτήτων σε σχέση με τις ευκαιρίες θα πρέπει να προσθέσουμε την επίδραση της παγκοσμιοποίησης. Και ενώ η αύξηση του εμπορίου οδηγεί σε μεγαλύτερη ανισότητα στις πλούσιες χώρες, σύμφωνα με εμπειρικές μελέτες προκύπτουν αντιφατικά αποτελέσματα. Ο τρόπος με τον οποίο ανταποκρίνονται οι θεσμικοί φορείς της αγοράς εργασίας και οι φορείς χάραξης πολιτικής μπορεί να καθορίσει κατά πόσο το εμπόριο δημιουργεί μεγαλύτερη ή μικρότερη ανισότητα.
Ένας άλλο παράγοντας που συντηρεί τις ανισότητες των ευκαιριών συνδέεται με δημογραφικά στοιχεία και τη σύνθεση των νοικοκυριών. Στις μέρες μας η αύξηση του ποσοστού των νοικοκυριών που αποτελούνται από ένα μόνο άτομο μπορεί να ενισχύσει την ανισότητα μειώνοντας την ικανότητά τους να συγκεντρώνουν πόρους.
Ωστόσο η πρόληψη και η μείωση της ανισότητας εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις πολιτικές, δηλαδή τα μέτρα και τις μεταρρυθμίσεις που υιοθετούν τα κράτη σε συνδυασμό με τις πολιτικές της Ε.Ε. Αν υποθέσουμε ότι ο ρόλος της Ε.Ε. είναι να ενισχύει και να συμπληρώνει τις πολιτικές των κρατών μελών στους τομείς της κοινωνικής ένταξης και της κοινωνικής προστασίας, παρέχοντας πόρους για την υλοποίηση μεταρρυθμίσεων, θα έπρεπε άμεσα να ήταν ορατά τα αποτελέσματα της μείωσης των ανισοτήτων σε όλα τα κράτη μέλη της Ε.Ε.
Μια λύση θα ήταν τα κράτη μέλη της Ε.Ε. να επιταχύνουν επιμέρους πολιτικές για τη μείωση του ποσοστού της ανεργίας, να αναδιαρθρώσουν τους τομείς της οικονομίας, να εξυγιάνουν τους θεσμούς της αγοράς και να εξορθολογήσουν το σύστημα κοινωνικής προστασίας.
Ωστόσο η επένδυση στην εκπαίδευση και τις δεξιότητες αποτελεί το βασικό εργαλείο πολιτικής για τη μείωση της ανισότητας και τη δημιουργία ίσων ευκαιριών στην πράξη. Επιπρόσθετα, η καλλιέργεια των δεξιοτήτων που αφορούν στις Τεχνολογίες Πληροφορίας και Επικοινωνιών (Τ.Π.Ε.) μπορεί να βελτιώσουν την πρόσβαση σε εργασίες υψηλής εξειδίκευσης άρα και οικονομικών απολαβών. Μ΄ αυτό τον τρόπο θα υπάρξει και αντιστάθμιση της διασποράς των μισθών.
Σε όλα τα παραπάνω δεν θα πρέπει να ξεχνούμε ότι το σύστημα φόρων και παροχών είναι ο βασικός μοχλός πολιτικής για την αντιμετώπιση της εισοδηματικής ανισότητας. Η ανισότητα του πλούτου μπορεί να αντιμετωπιστεί με καλό σχεδιασμό των φόρων. Έτσι η φορολόγηση του κεφαλαίου (συμπεριλαμβανομένης της φορολόγησης της περιουσίας και της κληρονομιάς) μπορεί να αποτελέσει το κατάλληλο μέσο για τη διασφάλιση ίσων ευκαιριών και τη δικαιότερη κατανομή του πλούτου, εφόσον ληφθούν δεόντως υπόψη οι συναφείς με την αποδοτικότητα πτυχές.
Σήμερα επανέρχονται επιτακτικά τα αιτήματα παροχής ποιοτικών κοινωνικών υπηρεσιών ως εργαλεία για την καταπολέμηση της αυξανόμενης ανισότητας των ευκαιριών. Σημαντικοί μοχλοί για τη διάρρηξη της μεταβίβασης των ανισοτήτων από γενιά σε γενιά είναι: α) η προσβάσιμη και υψηλής ποιότητας κοινωνική μέριμνα, β) η παροχή κοινωνικής στέγης, γ) η εκπαίδευση και δ) η ποιοτική υγειονομική περίθαλψη.
* Ο Αλέξανδρος Γ. Καπανιάρης είναι διδάκτωρ Ψηφιακής Λαογραφίας, μεταδιδακτορικός ερευνητής του Τμήματος Ιστορίας & Εθνολογίας του Δ.Π.Θ., και συντονιστής Εκπαιδευτικού Έργου Πληροφορικής Θεσσαλίας.