Της
Χρύσας Δραντάκη,
δρ Κοινωνιολογίας Τέχνης
Τι θα ταίριαζε καλύτερα σε μια χρονιά σαν τη φετινή, στο πλαίσιο του εορτασμού του επετειακού έτους, παρά μια μεγαλειώδης έκθεση του Θεόφιλου, του μεγάλου λαϊκού ζωγράφου, που είναι «η παράδοση μιας χώρας και ενός λαού». Αναφερόμαστε στην έκθεση «Θεόφιλος: Ο Τσολιάς της Ζωγραφικής» που πραγματοποιείται στο πλαίσιο των δράσεων της Πρωτοβουλίας ’21, για τον εορτασμό της επετείου των 200 χρόνων από την Επανάσταση, και παρουσιάζεται από τις 10/11/21 έως σήμερα, στο Ίδρυμα Εικαστικών Τεχνών & Μουσικής Β&Μ Θεοχαράκη.
Μια έκθεση που είχε προαναγγελθεί χωρίς αναμενόμενες εκπλήξεις. Ήταν όμως μια έκπληξη και μια όαση μαζί με την αίσθηση δροσιάς, φωτεινότητας και επιστροφής στη χαμένη αθωότητα που προσφέρει πάντα η ζωγραφική του Θεόφιλου, γιατί όπως ομολογεί ο Οδυσσέας Ελύτης στα Ανοιχτά Χαρτιά, «ο Θεόφιλος πέραν από την ενοχή και την αμαρτία, κατευθύνεται ολόισα στον Παράδεισο», και γιατί, επίσης, όπως τονίζει ο μαικήνας του ο Μυτιληνιός τεχνοκριτικός και εκδότης του Παρισιού Στρατής Ελευθεριάδης-Tériade: «Όταν ο Θεόφιλος ζωγραφίζει ήρωες του ’21, οι φουστανέλες γίνονται λουλούδια στους αγρούς…».
Ενενήντα τέσσερα κορυφαία έργα του Θεόφιλου, αποκαλύπτουν το πολυεπίπεδο της ζωγραφικής του, εκ των οποίων τα 42 δανεισμένα από το Μουσείο Θεόφιλου της Μυτιλήνης, της περίφημης δωρεάς του Tériade, όπως επίσης από την Εθνική Πινακοθήκη, την Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών, τη Βουλή των Ελλήνων, την Alpha Bank, το Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, κ.ά., αλλά και από γνωστούς συλλέκτες που προσέφεραν.
Και αυτό ήταν το μεγαλείο της έκθεσης και η μεγάλη έκπληξη, ένα θαυμαστό σύνολο που βγαίνει στο φως για πρώτη φορά προερχόμενο από ιδιωτικές συλλογές, από ιδιωτικούς χώρους και εκτίθεται σε κοινή θέα και απόλαυση. Ας σημειωθεί πως κάποια εξ αυτών προέρχονται από οικίες του Βόλου, από τους πρώτους αγοραστές έργων του στην πόλη μας, που πέρασαν σε συλλογές της Αθήνας, ήδη από τη δεκαετία του ’50 για να φτάσουν στις περίφημες δημοπρασίες, τις Greek sales του Λονδίνου και να αγγίξουν κορυφαίες τιμές, όπως για παράδειγμα το έργο «Ο Καραϊσκάκης στο στρατόπεδο του Πειραιά» (λάδι σε πανί, διαστ. 93Χ129), το οποίο από βολιώτικη συλλογή περιήλθε στη συλλογή γνωστού Αθηναίου γκαλερίστα, στη δεκαετία του ’60 και από κει στη δημοπρασία του Οίκου Bonham’s της 20ης/5/2008 με αρχική εκτίμηση τα 130.000 ευρώ* για να κατακυρωθεί στα 220.000 ευρώ, από τις υψηλότερες τιμές σε πίνακες Ελλήνων ζωγράφων.
Πρόκειται για ένα από τα πιο ενδιαφέροντα έργα γνωστής ιδιωτικής συλλογής που με πολλά άλλα ολοκληρώνουν τη φυσιογνωμία της μεγάλης αυτής έκθεσης, καθώς και την ποικιλία της θεματολογίας της με τους μυθικούς ήρωες, τα πρόσωπα της αρχαιότητας, την παρέλαση ηρώων και ηρωικών στιγμών του ’21, τις ασχολίες των απλών ανθρώπων, τη φύση με τα ακρογιάλια και τους ελαιώνες, τόσο κοινά στις δυο πατρίδες τη Μυτιλήνη και τον Βόλο, με τους χειρόγραφους τίτλους, χαρακτηριστικό μορφολογικό σημείο του έργου του, όπως και ό,τι άλλο συνέπαιρνε τον νου του απλοϊκού ζωγράφου. Οι πηγές του προέρχονταν κυρίως από το υλικό που έπεφτε στην αντίληψή του όταν ήταν ακόμη θυροφύλαξ, «καβάσης» στο Προξενείο της Σμύρνης, γκραβούρες και βιβλία που του έδιναν τα στοιχεία για τις προσωπικές του ονειρικές συνθέσεις, μια ανεξάντλητη πηγή του διαχρονικού Ελληνισμού και της ομορφιάς της πατρίδας.
Η άλλη έκπληξη της έκθεσης είναι τα κείμενα που τη διανθίζουν, κείμενα των κορυφαίων ποιητών Σεφέρη και Ελύτη και του ζωγράφου Τσαρούχη, αυτών που τον ανακάλυψαν, τον ανέδειξαν, μοναδικά και γνωστά από τις εκδόσεις τους, αλλά κυρίως τα κείμενα των γνωστών σύγχρονων ζωγράφων που προσκλήθηκαν ειδικά να γράψουν για τον λαϊκό ζωγράφο και για τη διαχρονική έμπνευση που χαρίζει απλόχερα η ζωγραφική του προσεγγίζοντας σφαιρικά την έμπνευση και το μέγεθός του. Στις αναζητήσεις της εποχής και στη σημασία αυτών που τον καθιέρωσαν αναφέρεται ο Αλέξης Βερούκας: «Ήταν ζωτικής σημασίας να συνδεθεί η νεωτεριστική καλλιτεχνική παραγωγή στον τόπο μας, όπως στα ευρωπαϊκά κέντρα, με αναδρομικές παραδοσιακές μορφές της λαϊκής έκφρασης. Αφρικανικές μάσκες και πρωτόγονη τέχνη, αρχαίοι πολιτισμοί της Μεσογείου, κεντροευρωπαϊκή λαϊκή τέχνη, όλες οι πηγές δώσανε νερό στον μύλο της ανανέωσης των μορφών του μοντερνισμού. Σ’ αυτή τη ραβδοσκόπηση, τα εύρετρα λέγεται ότι οφείλονται στον ζωγράφο Γιώργο Γουναρόπουλο, οι μέντορες της νέας εποχής, Σικελιανός, Γκίκας, Πικιώνης, Τεριάντ, Σεφέρης, Ελύτης, Τσαρούχης, Εμπειρίκος, χτύπησαν γνήσια φλέβα χρυσού στο έργο του πλανόδιου Μυτιληνιού ζωγράφου». Στο ύφος και στο ήθος της ζωγραφικής του αναφέρεται ο Στέφανος Δασκαλάκης: «Θα έλεγε κανείς ότι το έργο του είναι η επιτομή της ελληνικής ευαισθησίας. Είναι μια ζωγραφική, η οποία κινείται σε όλη την έκταση του φαντασιακού της φυλής… Η πολυμορφία των θεμάτων του δεν είναι εκλεκτικισμός. Ο Θεόφιλος είναι μια μεγάλη ψυχή που δεν ξέρει πού να πρωτοκοιτάξει. Τα πάντα τον συγκινούν. Και δεν είναι μόνον τα θέματα που ποικίλλουν, αλλά και ο τρόπος, το ζωγραφικό ύφος που αλλάζει πολύ… είναι αυθεντικός, χωρίς να αναζητά την πρωτοτυπία… ήταν απλοϊκός και σοφός μαζί. Η ζωγραφική του είναι μια ζωγραφική αθωότητας πριν από το προπατορικό αμάρτημα». Και καταλήγει αποκαλυπτικά ο Γιώργος Ρόρρης: «Βλέποντας, λοιπόν, τις ζωγραφιές του Θεόφιλου, επίτοιχες ή φορητές, δεν αναζητάς να δεις τη φύση όπως την ξέρεις, ή όπως περίμενες να τη δεις, αλλά σου αποκαλύπτεται η φύση όπως την ερμήνευσε ο καλλιτέχνης. Κόσμος γεμάτος σφρίγος, παλμό, μυρωδιές, ήχους, πουλάκια που κελαηδούν, νερά που τρέχουν, τζιτζίκια και ζέστη. Κάθε γραμμή που τράβηξε, κάθε στίγμα που άφησε το πινέλο του συνέβαλε στη δημιουργία αυτού του δονούμενου σύμπαντος… Η δροσιά! Να μια λέξη που ταιριάζει στο έργο του. Τα νερά του κόλπου της Γέρας είναι δροσερά, τα δέντρα του Πηλίου είναι δροσερά. Εδώ επικρατεί αιώνια άνοιξη». Ενώ ο Χρήστος Μποκόρος προσεγγίζει στοχαστικά: «…να και ο «εν ξιφήρης φουστανελάς καμπουροφόρος θυροφύλαξ», παρέα με τον Γάλλο τελωνοφύλακα για να ’χει και η αφέλεια τη θέση της στην αντιστοιχία της εξομοίωσης των πολιτισμών και, κυρίως, να κουκουλωθεί ο ξεφτισμένος μίτος της καταγωγής που έσερνε περήφανος μαζί του. Να του ’λεγες ότι είναι αφελής, θα τον έστελνες φαρμακωμένο μια ώρα αρχύτερα στον τάφο. Και άραγε τι μας σώζει σήμερα ακόμη στη ζωγραφική του; Η αφέλεια να ’ναι ή τ’ όνειρο που ανάσαινε ζωντανός και η γαληνεμένη δόξα της πατρίδας που ονειρευότανε; Ποιος ξέρει; Η ιστορία προχωράει και μπερδεύει τους όρους της ανθρώπινης συνύπαρξης, χωρίς να πολυσκοτίζεται για καθαρότητες, ιστορικές συνέχειες και τέτοια. Η ζωγραφική μένει. Μάρτυρας και κριτής αμερόληπτος του ανθρώπου και της αξίας του».
Μια περιεκτική και εμπεριστατωμένη έκθεση με την εμπνευσμένη φροντίδα του επιμελητή Τάκη Μαυρωτά, η πληρέστερη που έχει γίνει για τον ζωγράφο τα τελευταία τουλάχιστον 15 χρόνια.
Τι λείπει από την έκθεση; Μα τα έργα του Βόλου, οι τοιχογραφίες πιο συγκεκριμένα της οικίας Κοντού της Ανακασιάς. Αδύνατον βεβαίως να μεταφερθούν από τη φύση τους. Το αναφέρουμε για να τονίσουμε αυτό το διαφορετικό, πλουμιστό σύμπαν του ζωγράφου της περιόδου του Βόλου με την έκρηξη των χρωμάτων και τα ισχυρά περιγράμματα των μορφών στο αρχοντικό του Πηλιορείτη προστάτη του, απαραίτητο να δει κάποιος προκειμένου να έχει ολοκληρωμένη εικόνα, αυτή των τριών περιόδων, στις οποίες αναφέρεται χαρακτηριστικά ο Τσαρούχης, αν και θεωρεί του Βόλου υποδεέστερη των άλλων που ακολουθούν.
Με την ευκαιρία να θυμίσω τη μεγαλειώδη για τα πολιτιστικά πράγματα της πόλης έκθεση «Θεόφιλος. Μυτιλήνη-Βόλος / Το ονειρικό οδοιπορικό» στο Κέντρο Τέχνης Τζιορτζιο ντε Κίρικο (16/3-3/4/1993) σε συνεργασία με το Μουσείο Θεόφιλου του Δήμου Μυτιλήνης από όπου ο μεγαλύτερος αριθμός έργων μαζί με έργα από τοπικές συλλογές, μια από τις πρώτες εκθέσεις του νεοσύστατου Κέντρου Τέχνης Τζιόρτζιο ντε Κίρικο, με ρεκόρ επισκεπτών, περί τις 9.000, πλήθος σχολείων του νομού και επισκεπτών από άλλες πόλεις. Στο πλαίσιο της έκθεσης είχε διοργανωθεί ημερίδα στην αίθουσα εκδηλώσεων του Δημαρχείου με ομιλητές τη δ/α του Μουσείου Θεόφιλου Β. Δαμδούμη, τη διδάσκουσα στο Νεοελληνικό Ινστιτούτο της Σορβόννης (Paris 4) Βάσια Καρκαγιάννη-Καραμπελιά, τη Μαίρη Μιχαηλίδου, τ. διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης, την Πέπη Ρηγοπούλου, επίκουρο καθηγήτρια του Παν/μιου Αθηνών, και τον Δημήτρη Παλιούρα, Π\προϊστάμενο της Εφορείας Νεωτέρων Μνημείων του ΥΠΠΟ, ενώ στο Δημοτικό Θέατρο είχε προβληθεί η βραβευμένη ταινία του Λάκη Παπαστάθη «Θεόφιλος». Η έκθεση – γεγονός έμεινε χωρίς συνέχεια έως το 2008, χρονιά που με πρωτοβουλία του Δήμου Ιωλκού, για τα 140 χρόνια από τη γέννηση του Θεόφιλου, διοργανώθηκε στο Αρχοντικό Ζαφειρίου του Αγίου Ονουφρίου μια άλλη έκθεση 17 έργων από τον Δήμο Μυτιλήνης, την Εμπορική Τράπεζα και συλλογές Βολιωτών (6-22/6/2008), που πλαισιώθηκε με το 1ο διεθνές συνέδριο Θεόφιλου σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας με θέμα «Η ζωή και το έργο το λαϊκού ζωγράφου Θεόφιλου» (6-8/6/2008) στο Δημοτικό Σχολείο Ανακασιάς, με κεντρικό ομιλητή τον ομότιμο καθηγητή Ιστορίας της Τέχνης του Πανεπιστημίου Αθηνών Νίκο Ζία και πλήθος άλλων που παρουσίασαν τα αποτελέσματα νεότερων ερευνών για το έργο του. Ο εορτασμός συμπληρώθηκε τον Νοέμβριο 2008 με την ημερίδα «Το σχολείο συναντά τον Θεόφιλο και παίρνει… χρώμα» σε συνεργασία με τη Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Μαγνησίας και το Λαογραφικό Κέντρο Κίτσου Μακρή, σχετική με την αξιοποίηση του έργου του Θεόφιλου στην ελληνική εκπαίδευση. Μια άλλη προσέγγιση του έργου του λαϊκού ζωγράφου έγινε με το τριήμερο εκδηλώσεων «Στου Βόλου τα χωριά με τον Θεόφιλο-αξιοποιώντας την τοπική μας κληρονομιά» (9-11/5/2014), που για τον ενιαίο καλλικρατικό Δήμο Βόλου, προτάθηκε από τη Διεύθυνση Πολιτισμού του ΔΟΕΠΑΠ-ΔΗΠΕΘΕ Δήμου Βόλου, στο πλαίσιο του τοπικού προγράμματος Leader/Μέτρο 41, σε συνεργασία με τις Δημοτικές Ενότητες Ιωλκού, Μακρινίτσας και Άλλης Μεριάς, την Υπηρεσία Νεωτέρων Μνημείων Θεσσαλίας, το Κέντρο Πολιτισμού και Κοινωνικής Παρέμβασης «Ιωλκός» και άλλους φορείς, που περιλάμβανε μια ημερίδα και οδοιπορικό στα χνάρια του Θεόφιλου. Στη συνέχεια αυτής, την επόμενη χρονιά οι ίδιοι διοργανωτές πραγματοποίησαν στο κινηματοθέατρο Αχίλλειο (23/5/2015) την εκδήλωση με τίτλο «Θεόφιλος ο ιδιοφυής σαλός» με προβολή ταινιών μικρού μήκους, μουσική και ομιλίες ειδικών.
Ο γεννημένος στη Μυτιλήνη ή Αϊβαλί Μ. Ασίας το 1870 λαϊκός ζωγράφος, που για τριάντα περίπου χρόνια περιπλανήθηκε στα χωριά του Πηλίου ζωγραφίζοντας ασταμάτητα, αποτελεί έναν μύθο της νεοελληνικής ζωγραφικής και όπως όλοι οι μύθοι «χτίζονται» στην πορεία των χρόνων. Αλήθεια ποιος έχτισε τον μύθο του; Ξεκινώντας από τον ζωγράφο Γ. Γουναρόπουλο που τον ανακαλύπτει περαστικός από τον Βόλο το 1925 και ζητεί από τον φωτογράφο Κ. Ζημέρη να φωτογραφίσει έργα του, που αμέσως μετά δείχνει στον γλύπτη Τόμπρο στην Αθήνα και στον συγγραφέα Κ. Ουράνη και στη συνέχεια στον Μυτιληνιό εκδότη του Παρισιού Ελευθεριάδη-Τεριάντ, μια φωτισμένη ομήγυρις ανθρώπων του πνεύματος και των τεχνών θα ασχοληθούν μαζί του, για να ακολουθήσει η πρώτη του έκθεση με ομιλία του Γ. Σεφέρη στο Βρετανικό Συμβούλιο το 1947. Ο Τεριάντ θα παρουσιάσει το έργο του στον γνωστό αρχιτέκτονα Λε Κορμπυζιέ και στον τεχνοκριτικό Ρευνάλ, και με τις ενέργειές του θα πραγματοποιηθούν οι εκθέσεις στη Βέρνη (1960) και στο Παρίσι (1961). Στον Βόλο, ήδη από το 1937, ο Κίτσος Μακρής, συγγενής του φωτογράφου Ζημέρη, δημοσιεύει την πρώτη μονογραφία. Μετά το ’50 ξεκινά η «έξοδος» έργων του Θεόφιλου από τον Βόλο, ενώ το 1960 ο Γιάννης Τσαρούχης, ως σύμβουλος, απεσταλμένος του τραπεζίτη Ανδρεάδη, θα επισκεφτεί τον Βόλο για να εντοπίσει έργα του Θεόφιλου που πολλά από αυτά θα αποτελέσουν μέρος της συλλογής της Εμπορικής Τράπεζας, η οποία θα περιέλθει αργότερα στην Alpha Bank, «έξοδος» που συνεχίζεται μέχρι σήμερα με τα ελάχιστα εναπομείναντα.
Ο Θεόφιλος αποτελεί έναν ιδεότυπο, ένα απόλυτο μοντέλο της έννοιας της «μεσολάβησης» στην Τέχνη. Τι θα γινόταν άραγε αν δεν το ανακάλυπτε αυτή η φωτισμένη ομήγυρις**; Ερώτημα ανοικτό, αλλά και κεφάλαιο ανοιχτό για την πόλη, που οφείλει να αναζητά αφορμές για την ανάδειξη του πολιτισμικού της κεφαλαίου με τους δύο κορυφαίους της καλλιτέχνες που ανέθρεψε, τον λαϊκό ζωγράφο και τον διεθνή Τζιόρτζιο ντε Κίρκο.
Το 1927 ο «σαλός» φουστανελάς και «μεγαλέξανδρος» της πόλης, λέγεται, πως όταν για χωρατό τον έριξε κάποιος θαμώνας καφενείου από τη σκάλα όπου ήταν ανεβασμένος και ζωγράφιζε, συντετριμμένος, αποφάσισε να φύγει για τη Μυτιλήνη, όπου, αφού συναντά τον μαικήνα του, πεθαίνει το 1934.
*Στοιχεία που προέρχονται από τις πληροφορίες του καταλόγου της δημοπρασίας του λονδρέζικου οίκου.
*Ερώτημα που τέθηκε από την υπογράφουσα αναπτύσσοντας το θέμα «Ο Θεόφιλος στην αγορά της τέχνης» στο προαναφερθέν συνέδριο του 2008.