Της
Αγγελικής Θάνου,
δρ Παιδαγωγικής και συγγραφέας
Η εκπαιδευτική διαδικασία στη χώρα μας έχει περάσει από πολλές φάσεις. Άλλοτε, ως εξέλιξη κι άλλοτε, ως συνέπεια των συνθηκών. Τα δυο τελευταία χρόνια κλήθηκαν εκπαιδευτικοί, μαθητές και γονείς να μεταφέρουν τη διά ζώσης διδασκαλία στην τηλεκπαίδευση με αφορμή την επιδρομή του ιού Covid-19. Αυτό απαιτούσε διαφορετική προπαρασκευή, αλλιώτικο σχεδιασμό, πολύωρη προετοιμασία, για να σταθεί με αξιοπρέπεια ο εκπαιδευτικός μπροστά στην κάμερα.
Η πολύμηνη εφαρμογή της τηλεκπαίδευσης ανέδειξε πολλά προαπαιτούμενα: Τεχνολογικές υποδομές και εξοπλισμό, επιμόρφωση, γνώσεις, οικονομική ευμάρεια, σχολεία και νοικοκυριά με επάρκεια. Ίσως είναι από τις φορές που το σημαντικό τρίγωνο εκπαιδευτικοί – μαθητές – γονείς κλήθηκαν να συλλειτουργήσουν αρμονικά. Από την άλλη ολόκληρες κατηγορίες προσωπικών δεδομένων έτυχαν επεξεργασίας χωρίς τη συγκατάθεση των φυσικών προσώπων, όπως προβλέπει η σχετική νομολογία.
Υπήρξαν όμως και άλλες εποχές στην ιστορία της χώρας μας όπου η εκπαιδευτική κοινότητα κλήθηκε να προσαρμοστεί σε άλλα δεδομένα. Στα πέτρινα μεταπολεμικά χρόνια τα περισσότερα σχολεία της χώρας μας είχαν γκρεμιστεί από τις επιδρομές των Γερμανών κατακτητών.
Στα Κανάλια της Μαγνησίας, το Δημοτικό Σχολείο κάηκε μαζί με 300 κατοικίες και την υπέρλαμπρη εκκλησία της Παναγίας στις 16 Νοεμβρίου του 1943, ημέρα Τρίτη. Όταν ο πόλεμος τελείωσε οι κάτοικοι προσπάθησαν να ορθοποδήσουν και τα παιδιά να συνεχίσουν τη φοίτησή τους στο σχολείο. Όμως ποιο σχολείο και ποια εκπαίδευση; Όλα υπέστησαν φοβερά πλήγματα εξαιτίας της Κατοχής.
Η κ. Βούλα Παπαϊωάννου, μέλος της Ελληνικής Φωτογραφικής Εταιρείας (Ε.Φ.Ε.) και της Διεθνούς Ομοσπονδίας Φωτογραφικής Τέχνης (F.I.A.R.), κατέγραψε με τον φακό της την τραυματισμένη μεταπολεμική ύπαιθρο, ως φωτογράφος ξένων, αποτυπώνοντας την προσπάθεια των κατοίκων για διαβίωση μέσα στον απόηχο του εμφυλίου πολέμου.
Τα βήματά της την έφεραν και στα Κανάλια της Μαγνησίας τα έτη 1945 – 46. Αυτό αποτελεί ένα μεγάλο προνόμιο για τον τόπο, καθώς πολύτιμα ντοκουμέντα της ολοσχερούς καταστροφής του από τις φασιστικές δυνάμεις τεκμηριώνονται περίτρανα μέσα από τις φωτογραφίες της. Αναφέρει χαρακτηριστικά: (… Στα Κανάλια του Βόλου αντί για θρανία χρησιμοποιούσαν καδρόνια στερεωμένα πάνω σε πέτρες… Τα βιβλία όπως και η γραφική ύλη ήταν παντού δυσεύρετα.), στο βιβλίο η φωτογράφος Βούλα Παπαϊωάννου από το φωτογραφικό αρχείο του Μουσείου Μπενάκη. Εκδόσεις ΑΓΡΑ, Αθήνα 2006. Σελ. 362. (Φ. 286 – 288).
Στο ίδιο βιβλίο αναφέρει ότι: … Σε κάποια χωριά που ο εμφύλιος δεν είχε διαλύσει τις συλλογικότητες της τοπικής κοινωνίας, οι κάτοικοι με ομαδική εργασία επιδιόρθωσαν τα κατεστραμμένα σχολεία και έκαναν ενέργειες για να έρθει κάποιος δάσκαλος/α, καθώς και βιβλία. Ελάχιστα ήταν τα τυχερά παιδιά που δεν διέκοψαν τις σπουδές τους για μεγάλο χρονικό διάστημα. Συνήθως, γιατί ο δάσκαλος ήταν συγχωριανός τους και δεν είχε εμπλακεί ενεργά στον εμφύλιο (σελ. 362).
Ευτυχώς για όλους μας η Βούλα Παπαϊωάννου πήρε τη γενναία απόφαση να δωρίσει όλο το φωτογραφικό της αρχείο στο Μουσείο Μπενάκη κι εκεί μπορεί ο καθένας ερευνητής να αναζητήσει τεκμηριωμένες ντοκουμέντα για την ιστορία της Ελλάδας. Εκεί αναζητήθηκε το πολύτιμο υλικό και σήμερα εδώ έχουμε τρεις φωτογραφίες που αφηγούνται αμέτρητες φράσεις, που εμπνέουν δεκάδες συναισθήματα για τα παιδιά της μετακατοχικής εποχής στον τόπο μας.
Αδιαμφισβήτητα, η περίοδος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου αποτελεί μια από τις πιο μελανές περιόδους στην παγκόσμια ιστορία. Η εκπαίδευση δέχτηκε μεγάλο πλήγμα, αλλά προσπάθησε να λειτουργεί παρά τις δυσκολίες, όσο το επέτρεπαν οι καταστάσεις. Όταν ξεκίνησε ο ελληνοϊταλικός πόλεμος τον Οκτώβριο του 1940, η σχολική χρονιά διακόπηκε. Η λειτουργία των σχολείων τα χρόνια της κατοχής γινόταν με διακοπές ή ξεκινούσε αργότερα ή σταμάτησε οριστικά, εξαιτίας της εμπόλεμης κατάστασης. Οι δωσίλογες κυβερνήσεις, επειδή θεωρούσαν πως τα σχολεία και τα πανεπιστήμια μπορεί να μετατρέπονταν σε αντιστασιακά κέντρα εναντίον των δυνάμεων του Άξονα, καθυστερούσαν την έναρξη της σχολικής χρονιάς και περιόριζαν τη διάρκειά της. Ενδεικτικά, είναι γνωστό ότι το 1940-1941 η σχολική χρονιά διήρκησε τρεις μήνες, ενώ το σχολικό έτος 1941-1942 περίπου 20-25 μέρες.
Τα βιβλία που διδάσκονταν και τα μαθήματα ελέγχονταν από τις δυνάμεις κατοχής και υποβάλλονταν σε λογοκρισία. Μερικοί εκπαιδευτικοί προσπάθησαν μέσα από τα μαθήματα όσο μπορούσαν να κρατήσουν ζωντανή τη θέληση για απελευθέρωση.
Η εκπαίδευση αποτελούνταν από τετρατάξιο δημοτικό, εξατάξιο γυμνάσιο και διτάξιο λύκειο. Η βασική λειτουργία των δημοτικών σχολείων ήταν να απασχολήσουν τα παιδιά, αντί να τους παρέχουν γνώση και μόρφωση. Στο γυμνάσιο, πολλοί μαθητές έπαιρναν μέρος στην αντίσταση και γίνονταν μέλη των οργανώσεων. Η μεγαλύτερη οργάνωση από άποψης συμμετοχής και δραστηριότητας ήταν η ΕΠΟΝ. Οι μαθητές έλαβαν μέρος σε όσες διαδηλώσεις έγιναν κατά τη διάρκεια της κατοχής και αρκετοί από αυτούς βασανίστηκαν, φυλακίστηκαν και εκτελέστηκαν.
Σχετικά με την τριτοβάθμια εκπαίδευση, η λειτουργία των πανεπιστημίων ήταν προβληματική και όχι συνεχής. Τα μεγαλύτερα εκπαιδευτικά ιδρύματα της χώρας ήταν το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, η Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών, το Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και η Πάντειος Σχολή. Οι καθηγητές κρίνονταν για να εξεταστεί αν επηρέαζαν τους φοιτητές ως προς την Αντίσταση. Πολλοί από τους φοιτητές συμμετείχαν στην αντίσταση με ποικίλους τρόπους. Για παράδειγμα, διακινούσαν παράνομο υλικό, έπαιρναν μέρος σε αντιστασιακές ενέργειες και αρκετοί έγιναν αντάρτες. Οι αντάρτες είχαν οργανώσει καλύτερη την εκπαίδευση στο βουνό, δημιουργώντας δημοτικά και γυμνάσια στα οποία δίδασκαν αντάρτες εκπαιδευτικοί.
Στο «Διδασκαλικό Βήμα» διαβάζει κανείς: Κατά τη διάρκεια αυτών των χρόνων, πολλά σχολεία επιτάχθηκαν από τις δυνάμεις του Άξονα και χρησιμοποιήθηκαν για δικές τους εργασίες. Ειδικότερα, σύμφωνα με τεκμήρια του περιοδικού «Διδασκαλικό Βήμα», οι κατακτητές επιτάξανε 8.345 σχολικά κτίρια και από αυτά μόνο 719 έμειναν απείραχτα. Πολλά κάηκαν ή καταστράφηκαν από βομβαρδισμούς κι άλλα έμειναν χωρίς εξοπλισμό. Σχετικά με τους εκπαιδευτικούς, πολλοί έχασαν τη ζωή τους στην Αλβανία, άλλοι φυλακίστηκαν και άλλοι εντάχθηκαν στην Αντίσταση. Επιπρόσθετα, οι εκπαιδευτικοί, όπως και όλοι οι πολίτες, ήρθαν αντιμέτωποι με την πείνα. Αρκετοί μετατέθηκαν μετά τον πρώτο χειμώνα, προς τις μεγάλες πόλεις για να λύσουν το επισιτιστικό τους πρόβλημα. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, τα σχολεία της επαρχίας να μη λειτουργούν εξαιτίας της έλλειψης προσωπικού. Επιπλέον, οι δάσκαλοι και οι καθηγητές ήταν υποχρεωμένοι να ακολουθούν τις αποφάσεις και τις εντολές της δωσίλογης κυβέρνησης.
Η εκπαίδευση κάθε ανθρώπου είναι πολύτιμο αγαθό και αδιαπραγμάτευτο δικαίωμα. Όσα άτομα προσφέρουν προς αυτή την κατεύθυνση με αυταπάρνηση, αγάπη και ανιδιοτελή προσφορά επιβάλλεται να τυγχάνουν τιμών και αναφοράς. Στις 30 Ιανουαρίου είναι η Ημέρα της Παιδείας, καθιερώθηκε να τιμώνται οι Τρεις Ιεράρχες για την προσφορά τους στα Γράμματα. Οι διαδικασίες καθιέρωσης της εορτής ως εκπαιδευτικής συνδέονται με το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, όταν σε συνεδρίαση του Ακαδημαϊκού Συμβουλίου στις 9 Αυγούστου του 1841, η οποία πραγματοποιήθηκε με αφορμή τον θάνατο του καθηγητή του ιδρύματος Δημήτριου Μαυροκορδάτου και δωρεάς στο Πανεπιστήμιο Αθηνών της οικίας του θανόντος από τον πατέρα του, θέλησαν να τον τιμήσουν. Τελικά προκρίθηκε η καθιέρωση μνημόσυνου υπέρ των ευεργετών του Πανεπιστημίου κατά την Εκκλησιαστική Εορτή των Τριών Ιεραρχών. Ο πρώτος εορτασμός-μνημόσυνο πραγματοποιήθηκε στις 30 Ιανουαρίου 1842. Η πραγματική θεσμοθέτηση της εορτής όμως θα καθυστερήσει: Θα πραγματοποιηθεί το 1911 όταν το ανώτατο αυτό ακαδημαϊκό ίδρυμα θα αποκτήσει τον καινούργιο οργανισμό του και μέσα σ’ αυτόν θα προσδιορίσει και τις εορτές του. Αναφέρεται σχετικά: … Σχολική είναι, γιατί οι Τρεις Ιεράρχες, ήταν άνθρωποι μορφωμένοι, σοφοί δάσκαλοι, φημισμένοι ρήτορες και συγγραφείς. Πρόσφεραν πάρα πολλά στα γράμματα, διαθέτοντας ολόκληρη την περιουσία τους. Χριστιανική είναι, γιατί και οι τρεις ήταν ευσεβείς Ιεράρχες, επιφανείς θεολόγοι, με κοινωνική προσφορά και φιλανθρωπικό έργο, που διέθεσαν τη ζωή τους στην πίστη τους για τον Χριστό. Μελέτησαν τους αρχαίους κλασικούς συγγραφείς και φιλοσόφους, και κατόρθωσαν να συμφιλιώσουν το Αρχαίο Ελληνικό Πνεύμα με τη Χριστιανική Πίστη. Απέρριψαν τα ειδωλολατρικά στοιχεία και κράτησαν τις αρχές της διαλεκτικής σκέψης της ελληνικής παιδείας, ακολουθώντας τη συμβουλή του Αποστόλου Παύλου «να δοκιμάζουμε τα πάντα, αλλά να κρατάμε το καλό». Έστησαν έτσι γέφυρες ανάμεσα στο κλασικό και το σύγχρονο, ανάμεσα στη γνώση και την αρετή, ανάμεσα στην αναζήτηση της επιστημονικής αλήθειας και την πραγματική αλήθεια της αγάπης, ανάμεσα στη θεωρία και στην πράξη, τον Ελληνισμό και το Χριστιανισμό…
Θα μπορούσε σε ένα αφιέρωμα για την εκπαιδευτική πραγματικότητα να απουσιάζει η ποίηση; Να τη η φωνή του ποιητή Κωστή Παλαμά από τα βάθη των αιώνων να απαγγέλει.
Κωστής Παλαμάς, «Τα σχολεία χτίστε»
… Τα σκολειά χτίστε, υψώστε τα πλατάνια / για το δροσό στης ρεματιάς τη χάρη,
/ για τον καρπό σπάρτε τα αμπέλια, ας είναι / τ’ αγαθά τους αγνά κρασιά, και ας είναι
γούρμα σταφύλια, / λογής, κεχριμπαρένια, άλικα, μαύρα. / Όπου απλωσιά, όπου ψήλωμα, όπου υγεία, / στα πέλαα ν’ αγναντεύουν τα καράβια / και τους αϊτούς να λαχταράν και τ’ άστρα / στα ουράνια πλάτια. / Και βαθιούς τράφους γύρω γύρω σκάφτε / και πύργους πολεμόχαρους υψώστε / και βαρδιατόρους βάλτε να κρατάνε / μακριά μακριά τον ψεύτη και τον πλάνο / της Ρωμιοσύνης. / Ξόβεργα και καρφιά κρατά και πάει /και πιάνει και καρφώνει και σκοτώνει / του φτερωτού πιο απ’ όλα κυνηγάρης, / αρχίζοντας από τις πεταλούδες, / φτάνει στη Σκέψη…
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν στο άρθρο αυτό:
Προσωπικό αρχείο Αγγελικής Θάνου. Το φωτογραφικό αρχείο του Μουσείου Μπενάκη. «Η φωτογράφος Βούλα Παπαϊωάννου. Από το φωτογραφικό αρχείο του Μουσείου Μπενάκη». Εκδόσεις Άγρα / Μουσείο Μπενάκη Αθήνα, 2006.
«Η Παιδεία στην Αντίσταση». Ανακτήθηκε από https://ilioupoli.gr/mea-nea/i-paideia-stin-antistasi. «Παιδεία στα χρόνια της δικτατορίας 1936-1940», Καλεράντε Ευαγγελία, Εκδόσεις Γρηγόρης, Αθήνα 2016. https://e-didaskalia.blogspot.com/. https://el.wikipedia.org/.