Του Αχιλλέα Παπαρσένου*
Η πολυτάραχη ζωή του Έρνεστ Χεμινγουέι (1899-1961) συνεχίζει να κεντρίζει την περιέργεια έξι δεκαετίες μετά τον θάνατο του θρυλικού «Πάπα». Έντονα πολιτικοποιημένος ο Χεμινγουέι δεν μπορούσε να σιωπήσει σε όσα δραματικά συνέβαιναν γύρω του και δεν δίσταζε να πάρει θέση με την πένα του και αν χρειαζόταν με τα όπλα, αφού, σύμφωνα με τον δικό του ορισμό, αληθινός πατριώτης ήταν αυτός που αγωνιζόταν για τις αξίες της ελευθερίας, δημοκρατίας και κοινωνικής δικαιοσύνης. Θιασώτης της περιπέτειας λάτρευε τις γυναίκες, το ποτό, τις ταυρομαχίες, το κυνήγι, το ψάρεμα και τους επαναστάτες, ζούσε στην κόψη του ξυραφιού και φλέρταρε αρκετές φορές με τον θάνατο σε μάχες, αυτοκινητιστικά και αεροπορικά δυστυχήματα, από την ηλικία των 19 ετών, όταν υπηρέτησε ως εθελοντής τραυματιοφορέας στην Ιταλία στο τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Τον Οκτώβριο του 1922 σε ηλικία 23 ετών μετά την άλωση της Σμύρνης βρέθηκε στην Αδριανούπολη ως ανταποκριτής της «Toronto Star» καταγράφοντας το δράμα των προσφύγων και του ταπεινωμένου ελληνικού στρατού, «μια πομπή βυθισμένη στη σιωπή και τη θλίψη», που τον συγκίνησε αργότερα και ως διηγηματογράφο στην «Προκυμαία της Σμύρνης». Όταν χτύπησε η καμπάνα του ισπανικού εμφυλίου πολέμου, εγκατέλειψε τον «παράδεισο» του Κι Ουέστ στη Φλώριδα το 1937 για να σταθεί ως πολεμικός ανταποκριτής, αλλά και ως πολεμιστής στο πλευρό των Δημοκρατικών, που μάχονταν κατά των Εθνικιστών του Φράνκο. Οι εμπειρίες του από τον ισπανικό εμφύλιο έμελλαν να επηρεάσουν το λογοτεχνικό του έργο και να σημαδέψουν το υπόλοιπο της ζωής του, πεπεισμένος, όπως ο ήρωάς του «στον Γέρο και τη Θάλασσα», ότι «κάποιος μπορεί να καταστραφεί, αλλά ποτέ να μην ηττηθεί».
Στους ερευνητές του «πολιτικού» Χεμινγουέι προστέθηκε πριν πέντε χρόνια και ο Νίκολας Ρέινολντς, ειδικός σε θέματα στρατιωτικής ιστορίας και πρώην ιστορικός στο μουσείο της CIA, που ανέλαβε να διερευνήσει τις φήμες για σχέσεις του νομπελίστα λογοτέχνη με τις μυστικές υπηρεσίες της Σοβιετικής Ένωσης και των ΗΠΑ. Στο βιβλιο του «Writer, Sailor, Soldier, Spy» (εκδ. William Morrow, 2017) ανατρέχοντας σε αποσπασματικά στοιχεία από σοβιετικά αρχεία και αμερικανικές πηγές ο Ρέινολντς επικεντρώνεται στη μαρτυρία ενός Ρώσου ερευνητή, του Αλεξάντερ Βασίλιεφ, που μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης απέκτησε πρόσβαση στα αρχεία της μυστικής υπηρεσίας ΝΚVD, προκατόχου της KGB. Σύμφωνα με τον Βασίλιεφ, τον Δεκεμβριο του 1940 ο Χεμινγουέι στρατολογήθηκε για ιδεολογικούς λόγους με την κωδική ονομασία «Αργώ» από τον σταθμάρχη της NKVD στη Νέα Υόρκη Τζέικομπ Γκόλος, πολιτογραφημένο Αμερικανό κομμουνιστή ουκρανικής καταγωγής. Τα φιλοσοβιετικά αισθήματα του Χεμινγουέι, η επιρροή του ως φημισμένου συγγραφέα, που μόλις είχε εκδώσει το εμβληματικό μυθιστόρημα «Για ποιον χτυπά η καμπάνα» και η έφεσή του στην ίντριγκα τον καθιστούσαν ιδεώδη στόχο της σοβιετικής προπαγάνδας την εποχή της Μεγάλης Ύφεσης και του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου, όταν η Μόσχα διέθετε πολλές συμπάθειες μεταξύ προοδευτικών Αμερικανών, που, όπως ο Χεμινγουέι, δεν ήταν κομμουνιστές. Από την έρευνα του συγγραφέα πάντως δεν προκύπτει ότι ο Χεμινγουέι επιδόθηκε σε κατασκοπεία υπέρ της Μόσχας, δεν χρηματίσθηκε, απέφευγε τις επαφές με σοβιετικούς πράκτορες, δεν διοχέτευε ευαίσθητες πληροφορίες, δεν ανέλαβε συγκεκριμένες αποστολές και δεν μίλησε ποτέ σε κανένα γι’ αυτή την αμφιλεγόμενη σχέση.
Η συνεργασία του με τις αμερικανικές υπηρεσίες ήταν λιγότερο αθέατη. Στην Κούβα, τον άλλο αγαπημένο του τόπο, όπου έζησε στο ησυχαστήριο της βίλας «Φίνκα Βίγια» από το 1940 έως το 1960, σε συνεννόηση με την αμερικανική πρεσβεία στην Αβάνα οργάνωσε ένα δίκτυο πληροφοριοδοτών, που παρακολουθούσαν τις κινήσεις φασιστών και φιλοναζί στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ενώ με το κατάλληλα εξοπλισμένο αλιευτικό του σκάφος «Πίλαρ» πραγματοποιούσε ριψοκίνδυνες περιπολίες για τον εντοπισμό γερμανικών υποβρυχίων. Όταν ο πόλεμος κατά των δυνάμεων του Άξονα μεταφέρθηκε στην Ευρώπη δεν θα μπορούσε βέβαια να λείψει ως πολεμικός ανταποκριτής από τη συμμαχική απόβαση στη Νορμανδία τον Ιούνιο του 1944 ούτε από τη θριαμβευτική είσοδο του αμερικανικού στρατού στο ελεύθερο Παρίσι δύο μήνες αργότερα, προσφέροντας πολύτιμη βοήθεια, που υπερέβαινε την απελευθέρωση του αγαπημένου του μπαρ στο ξενοδοχείο Ριτζ, όπως ο ίδιος καυχιόταν. Σε αναγνώριση αυτών των υπηρεσιών του, παρασημοφορήθηκε το 1947 με το Χάλκινο Αστέρι του Αμερικανικού Στρατού, μια διάκριση που εκτιμούσε όσο και τα βραβεία Πούλιτζερ Μυθιστορήματος και Νομπέλ Λογοτεχνίας, που του απονεμήθηκαν το 1953 και 1954 αντίστοιχα. Στην Κούβα στήριξε ποικιλόμορφα την επανάσταση του Φιντέλ Κάστρο το 1959 ως συνέχεια του αντιφασιστικού αγώνα, που είχε ξεκινήσει στην Ισπανία και εναντιώθηκε στην εχθρική πολιτική που ακολούθησαν οι κυβερνήσεις Αϊζενχάουερ και Κένεντι, όπως είχε επικρίνει παλαιότερα και την πολιτική της αμερικανικής ουδετερότητας στον ισπανικό εμφύλιο.
Η αντικομμουνιστική υστερία, όμως, που κατέστρεψε πολλές ζωές στην Αμερική για μία δεκαετία από το 1947, προκάλεσε και μία παράπλευρη απώλεια στην περίπτωση του Χεμινγουέι.
Η έμμονη ιδέα του ότι θα γινόταν και αυτός στόχος δίωξης λόγω της αντιφασιστικής του δράσης επιβάρυνε την ήδη κλονισμένη υγεία του και επιδείνωσε την κατάθλιψη, από την οποία έπασχε, οδηγώντας τον τελικά στην αυτοκτονία τον Ιούλιο του 1961. Ο συγγραφέας, όμως, υποστηρίζει ότι ο Χεμινγουέι ήταν αδικαιολόγητα παρανοϊκός, γιατί η ανακριτική επιτροπή υπό τον ρεπουμπλικανό γερουσιαστή Τζόζεφ Μακάρθι δεν διέθετε ενοχοποιητικά στοιχεία ότι ήταν κομμουνιστής ή κατάσκοπος, ακόμη και όταν η συνεργάτις και ερωμένη του Γκόλος αποκάλυψε το 1948 ονόματα άλλων Αμερικανών που είχαν στρατολογηθεί από τη Σοβιετική Ένωση. Το FBI διατηρούσε φάκελο για τον Χεμινγουέι, αλλά δεν τον παρακολουθούσε με σκοπό τη δίωξή του, παρά τα προσβλητικά σχόλια, που ξεστόμιζε για τους πράκτορές του. Μάλιστα ο διευθυντής του FBI Έντγκαρ Χούβερ άφησε μία ιδιόχειρη σημείωση στον φάκελο του, ότι ο Χεμινγουέι «δεν ήταν κομμουνιστής, αλλά ένας σκληρός, δύσκολος χαρακτήρας, που υποστήριζε πάντα τους αδύναμους και τους κατατρεγμένους».
* Ο Αχιλλέας Παπαρσένος υπηρέτησε ως προϊστάμενος του Γραφείου Τύπου και Επικοινωνίας στην ελληνική πρεσβεία της Ουάσιγκτον.