Της Βασιλικής Μελισσουργού,
MSc (ΔΠΜ),
φιλολόγου 3ου ΓΕΛ Βόλου
Αν και άλλα θέματα, όπως η αποκλιμάκωση της πανδημίας, η Εθνική Αρχή της Διαφάνειας και οι ανακρίσεις περί υποκλοπών θεωρούνται κυρίαρχα, το στρατηγικό πλεονέκτημα της χώρας μας, εκείνο της κοιτίδας του πολιτισμού παραμένει πάντα επίκαιρο και διαχρονικό.
Με αφορμή την επιστροφή του «θραύσματος Fagan» στο Μουσείο της Ακρόπολης, το οποίο κοσμούσε το Μουσείο Antonino Salinas στο Παλέρμο της ιταλικής περιφέρειας της Σικελίας, αναδείχθηκε και πάλι το πάγιο αίτημα των Ελλήνων περί του επαναπατρισμού των Μαρμάρων του Παρθενώνα. Το επιστραφέν γλυπτό αποτελεί τμήμα των κάτω άκρων της θεάς Αρτέμιδας και προερχόταν από την ανατολική ζωφόρο του Παρθενώνα, η οποία παρίστανε καθιστούς τους θεούς του Ολύμπου να παρακολουθούν την παράδοση του πέπλου στη θεά Αθηνά κατά τη γιορτή των Παναθηναίων.
Η ανέγερση του μνημείου του Παρθενώνα στο υψηλότερο σημείο της Ακρόπολης αποφασίστηκε με ψηφοφορία από την Εκκλησία του Δήμου το 448 π.Χ. να πραγματοποιηθεί στη θέση ενός παλαιότερου ναού προς τιμήν της θεάς Αθηνάς Παρθένου. Η Αθήνα τότε βρισκόταν στο απόγειο της πολιτικής, στρατιωτικής, οικονομικής, πνευματικής και καλλιτεχνικής της δόξας. Επικεφαλής της πολιτικής ηγεσίας ήταν ο Περικλής, που εκλεγόταν επί 15 συναπτά έτη στον ανώτατο πολιτικά θώκο, ο Φειδίας, ο γλύπτης των θεών ήταν ο «επίσκοπος πάντων», όπως αναφέρει ο Πλούταρχος, ενώ ο Ικτίνος και ο Καλλικράτης είχαν την ευθύνη των εργασιών. Ένα χρόνο μετά το 447 π.Χ. ξεκίνησαν οι εργασίες και το 432 π.Χ. αποπερατώθηκε η κατασκευή του μνημείου. Οι αντίπαλοι του Περικλή τον κατηγόρησαν ότι με τα χρήματα του συμμαχικού ταμείου γέμισε με χρυσό την Αθήνα (Πλουτάρχου, Περικλής). Ο ναός δωρικού ρυθμού με πολλά ιωνικά στοιχεία, με μαθηματικές αναλογίες (4꞉9), με χαρακτηριστικές κλίσεις και σειρά κιόνων, με καμπυλώσεις, με οροφές και φατνώματα1, με γλυπτά λαξευμένα σε μάρμαρο Πεντέλης, με ζωφόρους2 και μετόπες3 περίτεχνα κεκοσμημένες με ανάγλυφες παραστάσεις και ζωηρά χρώματα, με τέλειο υπολογισμό και μαθηματική εκτέλεση (χρυσή τομή, κατά τον Ανδρόνικο). Ο Παρθενώνας, όμως, δεν έγινε μόνο σύμβολο του αθηναϊκού μεγαλείου, αλλά και αιώνιο μνημείο της ελληνικής δόξας και πολύτιμο απόκτημα της πολιτιστικής κληρονομιάς.
Οι περιπέτειες των Μαρμάρων
Ανά τους αιώνες το αγλάισμα αυτού του πολιτιστικού θησαυρού ήρθε αντιμέτωπο με πολλές δοκιμασίες. Ο πρώτος εχθρός του μεγαλόπνοου μνημείου ήταν οι Έρουλοι, λαός σκανδιναβικής καταγωγής το 267 μ.Χ., επιφέροντας πολλές καταστροφές, ενώ το 362-3 μ.Χ. ο Ιουλιανός επεδίωξε την επαναφορά του πολυθεϊσμού. Ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος ο Β’ με διαταγή του έκλεισε τον Παρθενώνα, ενώ για πολλά χρόνια με τις απαραίτητες μετατροπές λειτούργησε ως εκκλησία. Κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας οι Λατίνοι κατέλαβαν τον Παρθενώνα, αναγνωρίζοντας, όμως, την πολυτιμότητα του πολιτιστικού επιτεύγματος. Οι Οθωμανοί ακολουθούν τους Φράγκους το 1458 και ο Παρθενώνας μετατρέπεται σε τζαμί. Χάρη στον ζωγράφο Jacques Carrey το 1674 υπάρχει η λεπτομερής απεικόνιση του Παρθενώνα πριν τις καταστροφές που υπέστη το μνημείο. Το 1687 ενετικός στρατός καταλαμβάνει την Αθήνα και μια βόμβα πυρίτιδας καταστρέφει τη στέγη του Παρθενώνα, τον οποίο χρησιμοποιούσαν οι Τούρκοι εν είδη πυριτιδαποθήκης! Ο Παρθενώνας υπέστη σημαντικές ζημιές, ενώ οι Ενετοί προχώρησαν στην αφαίρεση τμημάτων του διακόσμου του Παρθενώνα. Στη συνέχεια, ο Ενετός ναύαρχος F. Morosini στην προσπάθειά του να αφαιρέσει γλυπτά από το δυτικό αέτωμα του Παρθενώνα – αέτωμα καλείται το τριγωνικό επιστέγασμα των στενών πλευρών ενός αρχαιοελληνικού ναού – έσπασε πολλά κομμάτια του γλυπτού διακόσμου. Σήμερα, δύο μικρά κομμάτια περισυλλεγμένα από έναν Δανό μισθοφόρο αξιωματικό εκτίθενται στο Εθνικό Μουσείο της Κοπεγχάγης. Στο τέλος του 18ου αιώνα ο Γάλλος πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη αφαίρεσε ένα τμήμα από την ανατολική ζωφόρο, μια μετόπη από τη νότια πλευρά του ναού και άλλα θραύσματα από την έκρηξη της πυριτιδαποθήκης που συνέβη το 1687. Το 1755 προστέθηκε μια κατασκευή που χρησίμευε σαν τζαμί μέχρι την κατεδάφισή της το 1842. Το 1799 ο Thomas Bruce, 7ος κόμης του Elgin, τοποθετήθηκε πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη. Με ένα φιρμάνι από την Οθωμανική Κωνσταντινούπολη, δωροδοκώντας με λίρες Τούρκους, πολιτικούς και στρατιωτικούς αξιωματούχους, που υποτίθεται πως έφερε τη σφραγίδα του Σουλτάνου Σελίμ Γ’, κατάφερε να κατακρεουργήσει το πολιτιστικό αριστοτέχνημα του Παρθενώνα. Το οθωμανικό αυτό έγγραφο, για το οποίο δεν υπάρχει αναφορά σε καμιά Οθωμανική Βιβλιοθήκη παρά μια μετάφρασή του στα ιταλικά, παρείχε στον Elgin την άδεια για μετατόπιση χαραγμένων πλακών και βράχων, για την αρχική πρόθεσή του, την κατασκευή γύψινων εκμαγείων. Επέτρεπε τη μελέτη ή την προσπάθεια διάσωσης κατεστραμμένων τμημάτων του ναού, δεν μιλούσε για μεταφορά ή αφαίρεση από το περίτεχνο μνημείο. Το 1806 μεταφέρονται στη Βρετανία, με σκοπό να στολίσουν την πολυτελή έπαυλη του4. Δυστυχώς, οικονομικές δυσκολίες δεν επιτρέπουν στον Elgin να πραγματοποιήσει τα σχέδιά του και το 1816 αγοράζονται από τη Βρετανική Κυβέρνηση. Έκτοτε κοσμούν περίοπτες αίθουσες του Βρετανικού Μουσείου, με πρόσχημα να «προστατέψει στον ίσκιο ενός ανήλιαγου μουσείου» κατά τον Σεφέρη, όσα κομμάτια ανερυθρίαστα μπόρεσε να αφαιρέσει. Σύμφωνα με το υπουργείο Πολιτισμού, «αποτελούν το 50% περίπου του συνόλου του γλυπτού διακόσμου του Παρθενώνα που σώζεται σήμερα. Η ανάγκη για την επανένωσή τους με το άλλο 45% περίπου που βρίσκεται στην Αθήνα, αποτελεί πολιτιστική επιταγή που επιβάλλεται να πραγματοποιηθεί. Θα είναι προς όφελος κάθε επισκέπτη (ειδικού ή όχι) που επιδιώκει να δει τον Παρθενώνα σε σχέση με το ιστορικό του περιβάλλον».
Ο Παρθενώνας κατά την περίοδο της επανάστασης (1821-1829) δοκιμάστηκε δύο φορές χωρίς σημαντικές απώλειες. Ωστόσο, η τουρκική πλευρά σε μια προσπάθεια εξεύρεσης μολύβδου για τα όπλα τους, προέβαιναν στην αφαίρεση των μολυβένιων καλυμμάτων των συνδέσμων. Προκειμένου οι Έλληνες να διασώσουν το πολιτιστικό μνημείο του Παρθενώνα και να το διατηρήσουν ακέραιο, δεν δίστασαν να προσφέρουν στους Τούρκους οι ίδιοι βόλια για τα όπλα τους.
Το 1987 η UNESCO αναγνώρισε την Ακρόπολη μαζί με τον Παρθενώνα, το Ερέχθειο, τα Προπύλαια και τον ναό της θεάς Αθηνάς Νίκης ως σύμβολα πολιτισμού όλης της ανθρωπότητας και τα συμπεριέλαβε στον κατάλογο της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Ο Εκπαιδευτικός, Επιστημονικός, Πολιτιστικός οργανισμός των Ηνωμένων Εθνών αφουγκράστηκε τα μηνύματα της δικαιοσύνης, της ελευθερίας, του ωραίου, διέκρινε τις παγκόσμιες αξίες που πρεσβεύει και προστάτευσε υπό την αιγίδα της τους πολιτιστικούς θησαυρούς και για μέλλουσες γενιές.
Αιτήματα επιστροφής των Γλυπτών του Παρθενώνα
Οι πρώτες φωνές διαμαρτυρίας που ζητούσαν την επιστροφή των μαρμάρων του Παρθενώνα ανήκουν στον Αλέξανδρο Ραγκαβή, γραμματέα της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, ο οποίος το 1842 ζητά με επιστολή να επιστραφούν τα γλυπτά που είχε αναίσχυντα αφαιρέσει ο Elgin από το περίτεχνο οικοδόμημα του Παρθενώνα. Το 1891 ο Κ. Καβάφης, ο Αλεξανδρινός ποιητής ορμώμενος από την αγάπη του για την Ιστορία και τα γινόμενα, δημοσιεύει σε αθηναϊκή εφημερίδα ένα άρθρο για την αρπαγή των Μαρμάρων του Παρθενώνα5.
«Σπουδαίον περιοδικόν της Αγγλίας, «Ο 19ος Αιών», εδημοσίευσε την 1ην Μαρτίου άρθρον επιγραφόμενον «Ο Αστεϊσμός περί των Ελγινείων μαρμάρων». Οι φιλόμουσοι και φιλάρχαιοι αναγνώσται θα ενθυμώνται το κίνημα όπερ εγένετο τελευταίως εν Αγγλία ίνα αποδοθώσιν εις την Ελλάδα αι αρχαιότητες ας προ 80 ετών ο λόρδος Έλγιν, πρέσβυς της Αγγλίας παρά τη Υ. Πύλη, ήρπασεν – ίνα τας προφυλάξη δήθεν – εκ της Ακροπόλεως. Ο λόγιος κ. Φρειδερίκος Χάρισσον θερμώς υπεστήριξε το κίνημα, έγραψε δε εν τω «19ω Αιώνι» το περίφημόν του άρθρον «Απόδοτε τα Ελγίνεια Μάρμαρα».
Την απάντησιν εις το άρθρον αυτό γράφει ο Διευθυντής του περιοδικού, ισχυριζόμενος ότι ο κ. Χάρισσον πραγματευθείς περί της επιστροφής των Ελγινείων μαρμάρων ηστεΐζετο απλώς, και κατέγινε περί το δοκιμάσαι την διορατικότητα του πνεύματος των συμπολιτών του – εάν τάχα θα ήναι αρκετά έξυπνοι να εννοήσουν την ειρωνείαν του. Άλλως ηθέλησεν επίσης να περιπαίξη την συνήθειαν διαφόρων συγχρόνων ρητόρων οίτινες επινοούσι θέματα της ευφραδείας των, ζητούσι να αποδείξωσι παραδοξολογίας και χιμαίρας. Ούτω κρίνει ο κ. Τζαίημς Νώουλς, διευθυντής του περιοδικού «Ο 19ος Αιών». Μοι φαίνεται όμως ότι ο παραδοξολογών είναι μάλλον αυτός ή ο κ. Χάρισσον».
Εν Αλεξανδρεία της Αιγύπτου, τη 27 Μαρτίου 1891 Κωνσταντίνος Π. Καβάφης. Δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Εθνική», Αθηνών, 30 Μαρτίου / 11 Απριλίου 1891 «Καβάφης Πεζά – παρουσίαση – σχόλια» Γ.Α. Παπουτσάκη, εκδοτικός οίκος Γ. Φέξη, Αθήνα 1963.
Μέσα από τα παραπάνω αποσπάσματα φαίνεται ευκρινώς η αγάπη του Καβάφη για την πατρίδα, τη δικαιοσύνη σχετικά με την απόδοση των «περικαλλών αδαμάντων της Αττικής», όπως χαρακτηριστικά αναφέρει για τα Μάρμαρα του Παρθενώνα και αναδύεται η υπερηφάνεια του για τον ελληνικό πολιτισμό, επισημαίνοντας ότι ο ίδιος «δεν είναι Έλλην, αλλά ελληνικός» (Τσίρκας, 2008).
Το αίτημα επαναλαμβάνεται το 1924 με αφορμή τη συμπλήρωση εκατό (100) χρόνων από τον θάνατο του George Gordon Byron, ένθερμου υποστηρικτή της Ελλάδας και του πολιτισμού της. Με τα ποιήματά του «Τσάιλντ Χάρολντ» και «Κατάρα της Αθηνάς» στηλιτεύει τις επαίσχυντες πράξεις κλοπής των μνημείων του πολιτισμού της Ελλάδας. Το 1961 συντάσσεται άλλο ένα έγγραφο από τον Δήμο της Αθήνας και την Ακαδημία Αθηνών με το οποίο αιτείται η επανένωση των αποσπασμένων γλυπτών με τον ναό του Παρθενώνα στον οποίο ανήκουν. Το 1982 η Μελίνα Μερκούρη επίσημα από τη θέση της υπουργού Πολιτισμού διεκδίκησε την επιστροφή των γλυπτών με ομιλία της στην Ένωση της Οξφόρδης (μια παγκοσμίου φήμης κοινωνία επιφανών για διεθνή ζητήματα), προσδίδοντας στο θέμα διεθνείς διαστάσεις. Στην ομιλία της η τότε υπουργός Πολιτισμού με επιχειρήματα αναίρεσε όλους τους συλλογισμούς που προβάλλει το Βρετανικό Μουσείο στην προσπάθειά του να αρνηθεί την επιστροφή των μαρμάρων. Απέδειξε ότι η «συναλλαγή» ήταν παράνομη, αφού ο Elgin εκμεταλλευόμενος τη θέση του ως πρεσβευτής στην Υψηλή Πύλη, λειτούργησε ως ιδιώτης καταφεύγοντας σε δωροδοκίες και οικειοποιούμενος τους εθνικούς θησαυρούς του πολιτισμού μας. Στην κατηγορία ότι οι Έλληνες δεν είναι γνήσιοι απόγονοι του Περικλή και ότι δεν αγαπούν και δεν φροντίζουν για την τέχνη και τον πολιτισμό, η Μ. Μερκούρη ανέφερε τη στάση των πολιορκούμενων από τους Τούρκους Ελλήνων που τους πρόσφεραν σφαίρες, αρκεί να μην καταστρέψουν τους συνδέσμους των κιόνων του Παρθενώνα. Η υποκριτική προστασία από τη βαρβαρότητα των Τούρκων και η προφύλαξή τους από τη μολυσμένη ατμόσφαιρα της Αθήνας αποτελούν αστήρικτα επιχειρήματα, αφού περίτρανα οι ίδιοι εκδήλωσαν το δικό τους βίαιο και απάνθρωπο χαρακτήρα, με την άρνηση της επιστροφής των γλυπτών στον χώρο που ανήκουν, στο σπίτι τους. Ολοκληρώνοντας την ομιλία της, με συγκίνηση τόνισε τη σημασία των μνημείων για τους Έλληνες, αποτελούν δηλαδή σύμβολα υπερηφάνειας και αριστείας, αγώνων και ιστορικής διαδρομής, είναι κυρίαρχα στοιχεία εθνικής ταυτότητας, η ουσία της ελληνικότητας μας.
Το 1984 η Ελλάδα καταθέτει αίτημα για την επιστροφή των μαρμάρων, το οποίο η Βρετανική Κυβέρνηση απορρίπτει. Το 2002 και το 2005 δημιουργούνται σύνδεσμοι με σκοπό την προώθηση του αιτήματος για την επανένωση των γλυπτών του Παρθενώνα. Το 2007 η Ελλάδα αντιμετωπίζει την ηχηρή άρνηση του Βρετανικού Μουσείου για την παραχώρηση της κυριότητας σε ελληνικό μουσείο. Το 2009 ανοίγει τις πύλες του το Μουσείο της Ακρόπολης έτοιμο να υποδεχθεί πάλι τα βιαίως αποσπασθέντα μάρμαρα από την εστία τους. Το 2015 η UNESCO προσκαλεί και τις δυο πλευρές να συμμετέχουν σε μια προσπάθεια επίλυσης του προβλήματος. Η Βρετανία αρνείται με την απουσία συμμετοχής στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων. Το 2021 αποφασίστηκε σε συνεργασία Ελλάδας – Γαλλίας με αφορμή τον εορτασμό των 200 ετών της ελληνικής επανάστασης, να εκτεθεί από το Μουσείο του Λούβρου στο Μουσείο της Ακρόπολης η μετόπη από τη νότια πλευρά του Παρθενώνα με μια σκηνή από την Κενταυρομαχία, τον πόλεμο των Λαπιθών και των Κενταύρων εξαιτίας της άσεμνης συμπεριφοράς τους με την αρπαγή των γυναικών των Λαπιθών.
Οι συζητήσεις για την επιστροφή των Μαρμάρων του Παρθενώνα αποτελούν το «μήλον της έριδος» μεταξύ του Ηνωμένου Βασιλείου και του Ελληνικού Κράτους. Σθεναρά διατυπώνεται το αίτημα του επαναπατρισμού και της επανένωσης των αποσπασθέντων γλυπτών με το κύριο σώμα του αρχιτεκτονήματος του αρχαίου ναού. «Πάντα πλήρη θεών» διατεινόταν ο νομπελίστας μας ποιητής Γ. Σεφέρης, υποστηρίζοντας την παρουσία των θεών στους οίκους τους και τη γενέτειρά τους. Τα μνημεία και οι πολιτιστικοί μας θησαυροί αποκαλύπτουν την αλήθεια και την ομορφιά τους, μόνο όταν βρίσκονται στον τόπο τους, συνδέονται με την ιστορία και τους ανθρώπους που τα δημιούργησαν. Διαφορετικά πεισματικά σιωπούν…! Αυτό το κατανοούν και οι σημερινοί πολίτες και των δύο χωρών, γι’ αυτό συνειδητά υποστηρίζουν την επιστροφή των γλυπτών με το κίνημα «Δώστε τα πίσω!» Πρόκειται για ηθική και δικαιοσύνη!
Σίγουρα τέτοια αντικείμενα ανήκουν σ’ έναν και μοναδικό τόπο, όπου κυριαρχεί άπλετο το φως κι η ατμόσφαιρα είναι ταιριαστή. Νομίζω πως στο Λονδίνο, ίσως να φταίει ο καθαρισμός, έχουν κιτρινίσει. Πιστεύω πάντως πως όταν μια μέρα επιστρέψουν, ο ήλιος θα τους ξαναδώσει το αρχικό τους χρώμα.
Οδυσσέας Ελύτης Από τα «Τα ελγίνεια μάρμαρα»
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
Camp, J. (2009), Οι Αρχαιότητες της Αθήνας και της Αττικής, Αθήνα: Ινστιτούτο του Βιβλίου Α. Καρδαμίτσα.
Κοκόρου – Αλευρά Γ. (1995), Η Τέχνη της Αρχαίας Ελλάδας Σύντομη Ιστορία (1050-50 π.Χ.), Αθήνα: Ινστιτούτο του Βιβλίου Α. Καρδαμίτσα.
Κούκας, Γ. (1997), Αθήνα Πόλη του Πνεύματος & της Δημοκρατίας, Εκδόσεις Μ. Τούμπης.
Σεφέρης, Γ. (1974), Δοκιμές. Αθήνα: Ίκαρος.
Τσίρκας, Στρ. (2008), Ο Πολιτικός Καβάφης, Αθήνα: Κέδρος.
Χατζηασλάνη Κορνηλία, Μαυρομμάτης Σωκράτης (2000), Περίπατοι στον Παρθενώνα, Ίδρυμα Μελίνα Μερκούρη.
1. Φάτνωμα: Καθένα από τα κοίλα ορθογώνια της οροφής προερχόμενα από τη διασταύρωση των δοκών της (Λεξικό Μπαμπινιώτη).
2. Ζωοφόρος: Συνεχής εικονιστική παράσταση στο τμήμα του θριγκού μεταξύ επιστυλίου και γείσου με ανάγλυφες διακοσμήσεις και παραστάσεις ανθρώπων, ζώων, θεών σε αρχαίους ναούς.
3. Μετόπη: Καθεμιά από τις τετράγωνες πλάκες του διαζώματος αρχαίου ναού δωρικού ρυθμού.
4. Από τα δόλια σχέδιά του δεν σώθηκαν και άλλες αρχαιότητες του ελληνικού κράτους, όπως πολιτιστικοί θησαυροί στους Δελφούς, στην Τίρυνθα, στη Νεμέα, στις Μυκήνες, στην Αίγινα, στην Ελευσίνα, τις οποίες προσπάθησε να φυγαδέψει στη Βρετανία με τις φρεγάδες του. Ο «Μέντωρ» μια εξ αυτών ναυάγησε νοτιοδυτικά των Κυθήρων, αναγκάζοντας τον Elgin να επιστρατεύσει τους καλύτερους Καλύμνιους βουτηχτές έναντι τεράστιας χρηματικής αμοιβής για τη σωτηρία του πολύτιμου φορτίου.
5. Τα δυο ενυπόγραφα άρθρα του: «Τα ελγίνεια μάρμαρα» και «Νεώτερα περί των Ελγινείων Μαρμάρων», τα οποία, όπως αναφέρει ο Στρ. Τσίρκας στο «Ο Πολιτικός Καβάφης» φαίνεται να λησμονήθηκαν.