Του
Κωστή Δρυγιανάκη
Δυο χρόνια μετά τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, και έχοντας ζήσει μεγάλα διαστήματα στη Ρωσία τις τελευταίες δυο δεκαετίες, καταθέτω μερικές σκέψεις για την πορεία και τα παρελκόμενα του πολέμου στην ανατολική Ευρώπη. Τι μένει σε μένα, έναν ξένο που έζησε μερικά χρόνια στη Ρωσία, ρίζωσε σε κάποιο βαθμό κι εκεί και, όσο να ’ναι, γνώρισε την κουλτούρα της χώρας, την καθημερινότητά της, τα ιδεολογήματα και τις ρητορικές της;
Πρώτα πρώτα η ουκρανική αντίσταση. Ο Δαβίδ που παλεύει με τον Γολιάθ. Όταν ξεκινούσε ο πόλεμος, έμοιαζε ότι θα ήταν ένας περίπατος για τον ρωσικό στρατό. Δεν έγινε έτσι. Οι Ουκρανοί στάθηκαν στα πόδια τους και αναχαίτισαν τους Ρώσους, παρά την αριθμητική υπεροχή και την υποτιθεμένη υπεροπλία τους. Εἷς οἰωνός ἄριστος, ἀμύνεσθαι περί πάτρης. Οι Ρώσοι δεν έγιναν δεκτοί ως απελευθερωτές στην Ουκρανία, εντελώς το αντίθετο· ακόμα και ο ρωσόφωνος πληθυσμός της χώρας γύρισε εναντίον τους. Και σχεδόν ολόκληρη η διεθνής κοινότητα.
Ύστερα. Η ρωσική ανικανότητα. Ο στρατός που κόλλησε στις λάσπες. Επαλήθευση μιας ανησυχίας που ένοιωθα στα -ειρηνικά- χρόνια της διαμονής μου στη Ρωσία· «μα καλά, όλα ψεύτικα είναι σ’ αυτή τη χώρα; Όλα μια βιτρίνα;». Ναι, ψεύτικα ήταν, και στην κρίσιμη στιγμή κατέρρευσαν. Η ανάγκη στρατιωτικών εξοπλισμών ήταν μια εύκολη δικαιολογία για την πλημμελή λειτουργία όλων των δημοσίων υπηρεσιών στη Ρωσία· υγεία, εκπαίδευση, υποδομές κ.λπ. Η πορεία του πολέμου απέδειξε ότι τα χρήματα που δήθεν πήγαιναν σε εξοπλισμούς κατέληγαν σε κάποιες ιδιωτικές τσέπες. Σ’ αυτό θα πρέπει να προσθέσει κανείς και τα προβλήματα της απολυταρχίας και του, ακραίου στην περίπτωση της Ρωσίας, νεποτισμού.
Τρίτο. Το άδικο της επίθεσης. Οι γελοίες δικαιολογίες για θέματα που θα μπορούσαν να έχουν διευθετηθεί ειρηνικά. Ουσιώδης λόγος της επίθεσης ήταν η απόφαση της Ουκρανών να κινηθούν προς τη Δύση, όπου έβλεπαν -και ποιος δεν το βλέπει, δηλαδή;- ότι τα πράγματα ήταν καλύτερα απ’ ό,τι στα εδάφη του γιγάντιου και συχνά άστοργου «πατερούλη». Όπως έγινε και με όλες τις χώρες της ανατολικής Ευρώπης, που ανέπτυξαν ακραία φιλοδυτικές στάσεις μετά την κατάρρευση του σοσιαλιστικού μπλοκ. Έχουν οι Ουκρανοί το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης ή θα πρέπει να παραμείνουν για πάντα βασάλοι, όπως επιδιώκει το κράτος της Ρωσίας; Αυτονόητη η απάντηση.
Ύστερα. Η άσκοπη, ζωώδης βία. Θα ήθελα να πιστεύω ότι η κυρία, λ.χ., που ήταν αγενής με τους πωλητές στη λαϊκή αποτελούσε μεμονωμένη περίπτωση, αλλά τελικά είναι τόσες αυτές οι μεμονωμένες περιπτώσεις που δημιουργούν μια πλειονότητα και δεν φαντάζεσαι πώς μπορούν να αντιδράσουν όταν το επιτρέψουν οι συνθήκες. Σε μια πολεμική σύγκρουση, πότε ο αγενής θα εξελιχθεί σε αιμοσταγή βασανιστή; Όμως, αποδεικνύεται επίσης ότι η βία έχει και μια βαθιά συστημική πλευρά. Όταν οι ρωσικοί πύραυλοι πλήττουν όλο και συστηματικότερα άμαχο πληθυσμό, συνειδητοποιείς, άλλη μια φορά, ότι το ψάρι βρωμάει από το κεφάλι. Η Ρωσία απέδειξε τον χειρότερο εαυτό της με τα γεγονότα του πολέμου.
Ο πόλεμος καταδεικνύει επίσης και εσωτερικά θέματα στη Ρωσία. Με βασικό εργαλείο τη φτώχεια, η οποία καλλιεργείται επίσης θεσμικά, δημιουργούνται κοινωνικές τάξεις από τις οποίες τροφοδοτούνται, όπως λέγεται, τα κανόνια με κρέας. Η πρώτη τέτοια δεξαμενή υπήρξαν οι φτωχές μειονότητες· Μπουριάτες, Τσετσένοι, Νταγκεστάνοι, Καλμύκοι κ.λπ. κ.λπ. Η δεύτερη είναι ο φτωχότερος πληθυσμός των ρωσικών χωριών· στην πορεία αυτό επεκτάθηκε και στα φτωχότερα στρώματα των πόλεων, καθώς οι στρατιωτικές επιχειρήσεις δεν έφτασαν στο επιθυμητό τέλος. Σταδιακά, η επιχείρηση που έμοιαζε να αφορά μόνο τους επαγγελματίες στρατιωτικούς, εξελίσσεται σε έναν εφιάλτη που αγγίζει όλο και μεγαλύτερη μερίδα του πληθυσμού· κυρίως τις μεγάλες μάζες που χωρίς πολλή σκέψη ενστερνίστηκαν κατ’ αρχήν το πατριωτικό αφήγημα. Η αδιάφορη αισιοδοξία που χαρακτήριζε τους πρώτους μήνες του πολέμου έχει μετατραπεί σε αμήχανη στεναχώρια.
Ωστόσο, όσο απογοητευτική είναι η εικόνα που αναδείχθηκε για τη ρωσική κυβέρνηση και την πληθυσμιακή πλειοψηφία της χώρας, άλλο τόσο ενθαρρυντική είναι η εικόνα που δημιουργούν τα διάφορα δίκτυα των αντιφρονούντων, όσο κι αν αυτά δεν είναι εύκολα ορατά. Παρ’ όλους τους προφανείς κινδύνους, υπάρχει μια μερίδα κόσμου -όπως και μια πνευματική ελίτ- που αντιστέκεται, που βοηθάει υπόγεια, που παλεύει με οποιονδήποτε τρόπο για την αλλαγή της κατάστασης. Ο πρόσφατος θάνατος του Αλεξέι Ναβάλνι σκιαγραφεί την ηρωική, τελικώς, στάση αυτής της μερίδας των αντιφρονούντων.
Η επένδυση του πολέμου με θρησκευτική ρητορική είναι επίσης άξια προσοχής. Και δεν είναι μόνο η ρητορική με τις εντυπωσιακές ανοησίες της -ο Πατριάρχης Μόσχας επιχείρησε να αιτιολογήσει τον πόλεμο ως μεταφυσικό αγώνα ενάντια στη «διεφθαρμένη Δύση» και τις παρελάσεις υπερηφανείας των ομοφυλοφίλων- αλλά είναι επίσης η πάταξη κάθε αντίθετης φωνής μέσα στη Ρωσική Εκκλησία, είναι και η πλατιά αποδοχή αυτής της ρητορικής των απροσδιορίστων «παραδοσιακών αξιών» στη ρωσική κοινωνία, και η θεμελιώδης ανατροπή των χριστιανικών αξιών που αποτυπώνεται εδώ. Η χρήση της Εκκλησίας ως στρατηγικού όπλου, ως μιας «απαλής δύναμης» που χρησιμοποιείται για να λειάνει τη διείσδυση της πολεμικής μηχανής ακόμη και εκτός της ζώνης των εχθροπραξιών -στην Αφρική λ.χ. αλλά ακόμη και στην Ελλάδα- είναι άλλη μια σκοτεινή πλευρά. Δεν υπάρχει ούτε ιερό ούτε όσιο εδώ.
Η διείσδυση της ρωσικής προπαγάνδας που επιμένει να παρουσιάζει το μαύρο ως άσπρο έχει συχνά απίθανες διαστάσεις. Πέρα από τη χρήση του ρωσικού χρήματος για αυτόν τον σκοπό -συχνά μέσω εκκλησιαστικών σχημάτων, όχι όμως αποκλειστικά- δεν ήταν λίγες οι φορές που σοβαροί άνθρωποι, διανοούμενοι, καλλιτέχνες κ.λπ. στα καθ’ ημάς και στην Εσπερία εμφανίζουν μια φιλορωσική στάση, χωρίς ποσώς να χρηματίζονται, έχοντας όμως ουσιαστική άγνοια του τι συμβαίνει πέρα από τα σύνορα. Είναι προφανές ότι δεν πάνε όλα καλά στον Δυτικό κόσμο, αλλά ακόμη και το γεγονός ότι μπορεί να ασκηθεί αμφισβήτηση και κριτική αποτελεί ένα κεκτημένο, του οποίου τη σπουδαιότητα καταλαβαίνεις αν τύχει να ζήσεις, έστω και για λίγο, χωρίς αυτό. Η αυτοκριτική της Δύσης, καθόλα αξιέπαινη, θα πρέπει να λαβαίνει υπόψη της και τα επιτεύγματα του Δυτικού πολιτισμού· και να μη λησμονεί ότι τα κεκτημένα πολλές φορές εξανεμίζονται.
Σήμερα, δυο χρόνια μετά την έναρξη του πολέμου που φιλοδοξούσε να είναι υπόθεση λίγων ημερών, η κατάσταση στο πεδίο της σύρραξης παραμένει βαλτωμένη. Η Ουκρανία αναζητά περαιτέρω βοήθεια από τη Δύση ώστε να επανέλθει στα πρότερα σύνορά της, αλλά είναι ερώτημα σε ποιο βαθμό η Δύση αντιλαμβάνεται ότι η Ουκρανία αποτελεί προμαχώνα της, που δεν πρέπει να τον αφήσει ακάλυπτο. Μήπως και τα μεγάλα κέντρα της Δύσης τείνουν να λειτουργήσουν όπως η Μόσχα, που δε διστάζει να αντιμετωπίσει την περιφέρειά της ως αναλώσιμη; Δεν είναι εύκολο να είναι αισιόδοξος κανείς, ειδικά βλέποντας πόσο οι ρητορικές της Δύσης για δικαιοσύνη και ανθρωπισμό έχουν καταρρακωθεί και στο πολύ πιο αιματηρό μέτωπο των τελευταίων μηνών, στη λωρίδα της Γάζας.