Του ΒΑΪΟΥ ΚΟΥΤΡΙΝΤΖΕ
Α’ μέρος
Γεωγραφικά ως «Νότιο Πήλιο», για τη σύνταξη της παρούσης μελέτης, ορίζεται η έκταση της χερσονήσου της Μαγνησίας που εκτείνεται από το οδικό «τρίστρατο» πλησίον του Νεοχωρίου, το γνωστό «Δέλτα», μέχρι το άκρον της εδαφικής προεκβολής της Θεσσαλίας με το σχήμα κλαδευτηριού1. Στην περιοχή αυτή είναι διασπαρμένα, ένθεν κακείθεν των υπωρειών του Πηλίου όρους και του Τισσαίου όρους, οι κωμοπόλεις και τα χωριά: Αργαλαστή, Μηλίνα, Λαύκος, Τρίκερι, Συκή, Λεφόκαστρο, Κάλαμος, Πάου, Καλλιθέα, Ξυνόβρυση, Μετόχι, Πλατανιάς, Προμύρι, Κατηγιώργης, Χόρτο, Κόττες, Αγία Κυριακή, Παλιό Τρίκερι κι άλλα μικρότερα.
Κατά την αρχαιότητα, στο Νότιο Πήλιο ήκμασαν πολλές αξιόλογες πόλεις: Τα Σπάλαθρα2, η Ολιζών3, η Θαυμακία4, οι Αφέται5, η Σηπιάς6. Τα Σπάλαθρα ή Σπάλαυθρα αναφέρονται σε πολλούς συγγραφείς7 της αρχαιότητας. Ο Όμηρος8 αναφέρει την τραχεία Ολιζώνα, που βασιλιάς της ήταν ο Φιλοκτήτης, ως μία εκ των πόλεων που συμμετείχαν με πλοία τους στον Τρωικό πόλεμο.
Οι Μάγνητες ομιλούσαν την αιολική διάλεκτο, στην οποία έγραψαν τα λυρικά ποιήματά τους η Σαπφώ και ο Αλκαίος, στη Λέσβο. Δε μας είναι όμως γνωστοί φιλόσοφοι ή συγγραφείς που να έζησαν στην περιοχή της χερσονήσου της Μαγνησίας κατά τους κλασσικούς χρόνους9, της πνευματικής έκρηξης στον ελληνικό χώρο. Αλλά ούτε και στα χρόνια του Νεοελληνικού Διαφωτισμού (δεύτερο μισό του 18ου αι. ώς την επανάσταση του ’21), ξεχώρισαν κάποιοι για τον ζήλο τους στη διαπαιδαγώγηση των κατοίκων. Φαίνεται πως η Μηλιώτικη Σχολή και οι μεγάλοι πνευματικοί άντρες που δραστηριοποιήθηκαν εκεί10 επισκίασαν με την αίγλη τους την ευρύτερη περιοχή.
Μέχρι τα τελευταία χρόνια της οθωμανικής κατοχής της Θεσσαλίας, κατά γενική ομολογία των ερευνητών, δεν υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία για το επίπεδο της παρεχόμενης παιδείας στους Πηλιορείτες. Για το διάστημα 1860-1880 έχουν καταγραφεί τα σχολεία που λειτουργούσαν υπό αντίξοες, όπως είναι λογικό, συνθήκες. Τα εκπαιδευτήρια αυτά τελούσαν υπό την πνευματική κηδεμονία του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως και των τοπικών ιεραρχών, ενώ οικονομικά τα συντηρούσαν οι κοινότητες και οι εύποροι κάτοικοι, ιδίως απόδημοι που πλούτιζαν στο εξωτερικό. Τα σχολεία της στοιχειώδους εκπαίδευσης, τα δημοτικά, ονομάζονταν και «αλληλοδιδακτικά» λόγω του εφαρμοζόμενου συστήματος εκπαίδευσης (οι μαθητές των μεγάλων τάξεων δίδασκαν τους μαθητές των μικρών τάξεων). Τέτοιες μονάδες βασικής μόρφωσης βρίσκονταν στην Αργαλαστή, στον Λαύκο, στο Προμύρι (δαπάναις του ομογενούς Ν. Κωνσταντινίδη, κατά τον ιστοριοδίφη – συγγραφέα Γ. Θωμά) και στο Τρίκερι. Η Παιδεία, δηλαδή, περιοριζόταν στην πρωτοβάθμια, όπως την εννοούμε σήμερα, εκπαίδευση. Δεν διέθεταν, όμως, όλα τα χωριά Δημοτικά Σχολεία κι έτσι οι μαθητές κάποιων μικρών οικισμών αναγκάζονταν να περπατήσουν αρκετά χιλιόμετρα, για να παρακολουθήσουν τα μαθήματα στα εκεί λειτουργούντα σχολεία. Ελάχιστοι νέοι και νέες συνέχιζαν τις σπουδές τους στο «Ελληνικό Σχολείο» ή Σχολαρχείο Αργαλαστής11. Στο σχολείο αυτό υπηρέτησε, ως σχολάρχης, και ο Κώστας Βάρναλης, τη σχολική χρονιά 1910-11. Τον ενέπλεξαν όμως στα Αθεϊκά του Βόλου και μετατέθηκε στα Μέγαρα.
Πάντως, ο Ν. Γεωργιάδης δίνει την πληροφορία ότι «Ελληνικό Σχολείο» υπήρχε και στο Λαύκο. Τα χωριά που δεν είχαν δημοτικό ήταν: Η Συκή, η Ξυνόβρυση, η Καλλιθέα και το Μετόχι. Στην Αργαλαστή λειτούργησε και Παρθεναγωγείο, στο οποίο προπαρασκευάζονταν διδασκάλισσες. Παρθεναγωγείο υπήρξε και στο Λαύκο (το 190712), που όμως έκλεισε, γρήγορα, ελλείψει μαθητριών. Μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλίας (1881), η εποπτεία της Παιδείας και στη Θεσσαλία περιήλθε στο Κράτος. Δημοτικά σχολεία απέκτησαν σχεδόν όλα τα χωριά, πλην της Καλλιθέας, του Μετοχίου κι άλλων μικρότερων. Από το 1975, δε, που έγινε υποχρεωτική η φοίτηση στις τρεις πρώτες τάξεις του Γυμνασίου της Μέσης Εκπαίδευσης, η Αργαλαστή, όπου λειτουργούσε πλέον τριτάξιο Γυμνάσιο, έγινε τόπος συρροής της νεολαίας. Η γυμνασιακή μόρφωση ολοκληρωνόταν στα Γυμνάσια του Βόλου. Η νεολαία πλέον εγκαθίστατο στην πρωτεύουσα του νομού. Η οικονομική επιβάρυνση των γονέων ήταν σημαντικότατη, γι’ αυτό πολλά παιδιά παρακολουθούσαν το «Νυχτερινό Γυμνάσιο» και την ημέρα εργάζονταν. Λογιώ λογιώ επιστήμονες, με τόπο καταγωγής το Νότιο Πήλιο, αποφοίτησαν από τα Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα της χώρας, αλλά ελάχιστοι ασχολήθηκαν με τη λογοτεχνία ή τη συγγραφή γενικότερα.
Στο δοκίμιο τούτο θα γίνει μια προσπάθεια αναζήτησης των λογοτεχνών (πεζογράφων – ποιητών) και συγγραφέων εν γένει, οι οποίοι συνέγραψαν ένα τουλάχιστον βιβλίο που κυκλοφόρησε στο εμπόριο, συμπεριλαμβανομένων και των αυτοεκδόσεων, και ανήκουν σε μία από τις πιο κάτω κατηγορίες:
Γεννήθηκαν και έζησαν στην περιοχή, κάποιο χρονικό διάστημα.
Δε γεννήθηκαν στην περιοχή, αλλά:
Έλκουν την καταγωγή από ανιόντες συγγενείς.
Έχουν κάποιους ιδιαίτερους δεσμούς με το μέρος, λόγω της εργασίας τους, της κατασκευής εξοχικής κατοικίας, δημιουργίας οικογένειας ή άλλης αιτίας, που έγινε αφορμή να εμπνευστούν συγγραφικά από τον τόπο.
Επισημαίνεται ότι το πόνημα τούτο αποτελεί την πρώτη μορφή της μελέτης που βρίσκεται σε εξέλιξη.
Οι πνευματικοί δημιουργοί και τα έργα τους
Αλμπανέζος Κυριάκος Δ. Γεννήθηκε στον Πύργο Πανόρμου της Τήνου. Εργάστηκε ως διευθυντής πωλήσεων πολυεθνικής εταιρίας, στην Αθήνα. Διηγήματά του δημοσιεύτηκαν σε διάφορα έντυπα και περιοδικά. Ζούσε στο Χόρτο με τη σύζυγό του Μίνα Μανοπούλου (βλ.λ.). Έργα του:
«Του μισεμού και της αγάπης ǀ Αφηγήματα», χ.ε., Αθήνα, 2001.
«Ο θάνατος των μικρών θεών ǀ Αφηγήματα» χ.ε., Αθήνα, 2004.
«Διαδρομές και ενθυμήματα ǀ Οδοιπορικά», χ.ε., Αθήνα, 2005.
«Στις φωλιές των παλαιών θεών ǀ Αφηγήματα», χ.ε., Αθήνα, 2008.
Αναγιάννης Στάθης. Γεννήθηκε στο Τρίκερι, το 1960. Τελείωσε το Α’ Γυμνάσιο Αρρένων Βόλου. Σπούδασε στο Τμήμα Δημόσιας Διοίκησης του Παντείου Πανεπιστημίου. Ακολούθως, εισήχθη, κατόπιν εξετάσεων, στην Ανώτατη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων, απ’ όπου αποφοίτησε ως αξιωματικός του Λιμενικού Σώματος. Το 2010, όντας Διοικητής της 2ης Περιφερειακής Διοίκησης Λιμενικού Σώματος, υπέβαλε την παραίτησή του, λίγο πριν την προαγωγή του, διαφωνώντας με τις γενικές επιλογές της πολιτικής ηγεσίας. Είναι ποιητής, ζωγράφος, συνθέτης και στιχουργός. Το 2003, πραγματοποίησε την πρώτη του ατομική έκθεση ζωγραφικής στο κτίριο Σπίρερ στον Βόλο. Το 1989, τιμήθηκε με το 3ο Πανελλήνιο Βραβείο Ποίησης που είχε προκηρύξει ο Δήμος Σταυρούπολης Θεσσαλονίκης και με το 2o Διεθνές Βραβείο σε διαγωνισμό που είχαν προκηρύξει, το 1997, πνευματικοί φορείς της ομογένειας του Γιοχάνεσμπουργκ, για τους απανταχού της γης Έλληνες. Ζει και δραστηριοποιείται στον Βόλο. Έργα του:
«Τα παιδιά της λάσπης ǀ Ποιητικά δρώμενα», χ.ε., Βόλος, 2012.
«Στο φως της αστραπής ǀ Ποιητικά δρώμενα», Λυκόφως, 2016.
Βασιλείου – Παπανικολοπούλου Βιργινία (Βίργω). Γεννήθηκε στην Αθήνα. Είχε από μικρή το όνειρο να γίνει ζωγράφος. Στα χρόνια της κατοχής, φοιτήτρια της Φιλοσοφικής Σχολής και στρατευμένη στην ΕΑΜική Αντίσταση, περνούσε πάντα με δέος μπροστά απ’ τη Σχολή Καλών Τεχνών. Σχεδίαζε, ζωγράφιζε, δοκίμασε τις ικανότητές της στη γλυπτική, στη μικροτεχνία, στην εικονογράφηση. Μετά την απελευθέρωση, έζησε τις περιπέτειες του κόσμου της εαμικής Αριστεράς. Δικάστηκε από έκτακτο στρατοδικείο, με πολλούς συγκατηγορούμενους, μεταξύ των οποίων ήταν και ο Μίμης Δεσποτίδης. Ο εγκλεισμός στους ασφυκτικά γεμάτους θαλάμους των φυλακών Αβέρωφ ήταν γι’ αυτήν οδυνηρή και τραυματική εμπειρία. Όταν εξέτισε την ποινή της, δεν απελευθερώθηκε, αλλά εκτοπίστηκε στο νησί Παλαιό Τρίκερι. Εκεί ζωγράφιζε ό,τι έβλεπε (καλύβια, ελιές, ψαράδες, το λιμάνι). Μετά την εξορία, δούλεψε πλάι στον χαράκτη Τάσσο στο εργοστάσιο γραφικών τεχνών ΕΛΚΑ και μαθήτευσε κοντά του στη χαρακτική. Δούλεψε, επίσης, ως ζωγράφος στον «Κεραμεικό» και αργότερα σε τοιχογραφίες εκκλησιών και σε αποκατάσταση πινάκων, στην Ελλάδα και στη Γαλλία. Δεν επιδίωξε ποτέ να προβάλει τη δουλειά της.
Η συμμετοχή της με λίγα έργα της σε ομαδικές εκθέσεις στη Μόσχα και στο Παρίσι οφείλεται σε προσπάθειες άλλων, μεταξύ των οποίων ο άντρας της, ζωγράφος, Νέστορας Παπανικολόπουλος. Απεβίωσε στην Αθήνα, το 200113. Έργα της:
«Τρίκερι ǀ Σχέδια 1948-1953», Θεμέλιο, 1998.
«Ένα κλωνάρι ανθισμένο ρείκι», Θεμέλιο, 1999, μαρτυρία.
Γεροστάθη Ζωή. Γεννήθηκε στον Βόλο και μεγάλωσε στην Αργαλαστή. Τις εγκύκλιες σπουδές ολοκλήρωσε στο Δημοτικό Σχολείο Αργαλαστής και στα Γυμνάσια Αργαλαστής – Βόλου. Είναι δασκάλα με μεταπτυχιακό στο Τμήμα Προσχολικής Αγωγής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας με τίτλο «Παιδαγωγικό παιχνίδι και παιδαγωγικό υλικό στην πρώτη σχολική ηλικία». Έργα της:
«Μια αρκούδα μια φορά», Ήρα Εκδοτική, 2016, παιδική λογοτεχνία-θεατρικό.
«Χοπ… τρύπωσα», Ήρα Εκδοτική, 2017, παιδική λογοτεχνία.
«Αστεράκι μου», iWrite, 2019, παιδική λογοτεχνία.
Ζαχαριά Μαρία. Κατάγεται από την Ξυνόβρυση. Σπούδασε συντήρηση αρχαιοτήτων και έργων τέχνης. Διατέλεσε υπεύθυνη λειτουργίας της Πινακοθήκης «Το σπίτι με το Τριαντάφυλλο» Βλαχάβα – Γαζή στον Βόλο). Ασχολείται με την κατασκευή θεατρικών σκηνικών. Απ’ τον Οκτώβριο του 2017 έγραφε το εβδομαδιαίο χρονογράφημα στην εφημερίδα «Θεσσαλία» του Βόλου. Συνεργάζεται με την ΕΡΑ Βόλου. Ζει και δραστηριοποιείται στον Βόλο. Έργα της:
«Μαινάδες», Ήρα Εκδοτική, 2016, μυθιστόρημα
«Μο μου», Ήρα Εκδοτική, 2017, μυθιστόρημα.
Συνεχίζεται.
Σημειώσεις:
1. Ο χαρακτηρισμός από τους: Δημητριείς (Κωνσταντάς-Φιλιππίδης) στη «Γεωγραφία Νεωτερική».
2. Πόλη μεταξύ Χόρτου-Μηλίνας.
3. Πόλη νότια των Σπαλάθρων, Όμηρος, Ιλιάς, Β 717 ǀ Στράβων ΙΧ 5,15 ǀ ψευδο-Σκύλαξ 65.
4. Όμηρος, Ιλιάς, Β 716.
5. Πόλη επί της μαγνητικής χερσονήσου απέναντι από τη Σκιάθο.
6. Πόλη πλησίον του σημερινού Πλατανιά.
7. Ηρόδοτος, Πλίνιος, κ.ά.
8. Όμηρος, Ιλιάς, Β 717.
9. Η αναφορά του Γιάνη Κορδάτου στο βιβλίο του: «Η επανάσταση της Θεσσαλομαγνησίας το 1821», Επικαιρότητα 1983, είναι αποκαρδιωτική: «Δε λέω, αν στα παλιά τα χρόνια η Μαγνησία είχε κανένα μεγάλο πολιτισμό, σωστό είναι να ξέρουμε τα σύνορά της… Τέτοιο πράμα όμως δε συμβαίνει».
10. Γαζής-Κωνσταντάς-Φιλιππίδης.
11. Χαράλαμπου Γ. Χαρίτου: «Σελίδες από την ιστορία της εκπαίδευσης στη Μαγνησία κατά την ύστερη περίοδο της Τουρκοκρατίας (1860-1880), Αρχείο Θεσσαλικών Μελετών, τ. Ζ΄, Βόλος 1985.
12. Μάνη Σ. Βασιλική, πτυχιακή εργασία: «Ιστορία των νοοτροπιών στα χωριά του Νοτίου Πηλίου», Βόλος, 2004, σ. 32.
13. Πηγή βιογραφικού: Ελένη Γκίκα: «Βίργω Βασιλείου ǀ Τα λάφυρα μιας άγριας εποχής», «Τάιμ Άουτ» της εφημ. «Έθνος», 8-14/8/1999.