Του Κυριάκου Παπαγεωργίου
Γυρίζοντας την Ελλάδα από τη μια άκρη στην άλλη είχαμε την τύχη, αλλά και το προνόμιο να βρισκόμαστε πολλές φορές απέναντι σε αναπάντεχα γεωλογικά σκηνικά και σε εναλλακτικά τοπία που ούτε υποψιαζόμασταν ούτε είμασταν προετοιμασμένοι να συναντήσουμε.
Μια από αυτές τις αναπάντεχες εκπλήξεις και εναλλακτικές αποστροφές της τύχης υπήρξε και η προσέγγιση ενός χωριού της ορεινής Φθιώτιδας που όμως δεν ανήκε σε κάποιον από τους γνωστούς ορεινούς όγκους του νομού. Δεν βρισκόταν δηλαδή ούτε μέσα στα όρια της Οίτης, ή της Γραμμένης Οξιάς, αλλά ούτε της Όθρης, μα ούτε και στων ανατολικών Αγράφων τη μεγάλη και εκτεταμένη βουνοπλημμύρα. Ήταν ένα ορεινό χωριό – έκπληξη σε μια περιοχή ακατάγραπτη από τις οδικές επικοινωνίες, ένας τόπος εκτός τόπου και φαντασίας.
*
Ήταν πριν τρία χρόνια όταν από τύχη βρέθηκα στο χωριό αυτό που έφερε τρία ονόματα: Πάπας, Μεσοχώρι και Παππάς.
Ποιο επικρατούσε: O χάρτης στον οποίο προσέτρεξα για να το εντοπίσω, το ανέφερε ως Μεσοχώρι, οι ντόπιοι το αποκαλούσαν Παπά και μου είπαν διάφορες ιστορίες για το όνομά του, την ιστορία του και την υπαγωγή του στην περιφέρεια της μιας ή της άλλης νομαρχιακής αυτοδιοίκησης.
Και τούτο γιατί άλλοτε ανήκε στον νομό Καρδίτσας κι άλλοτε στης Φθιώτιδας. Εν πάση περιπτώσει σημασία έχει ότι βρίσκεται στο μεταίχμιο των δυο νομών και σε έναν τόπο εξωπραγματικό για τα περιφερειακά δεδομένα της επαρχιακής χώρας.
Τότε είχα ανακαλύψει το χωριό αυτό ύστερα από μια περιήγησή μου στην περιοχή της Ξυνιάδας. Αντί λοιπόν να γυρίσω στον Βόλο από τη συντομότερη οδό προτίμησα να διαγράψω έναν κύκλο τραβερσάροντας τα ακροβούνια της Φθιώτιδας στο ύψος της κοιλάδας του Σμόκοβου. Μου είχε αφήσει τότε αναπάντητα πολλά ερωτηματικά και φυσικά με είχε αιχμαλωτίσει το ιδιαίτερα παράξενο γεωλογικό της υπόστρωμα.
Τώρα προτιμήσαμε την πιο ορθόδοξη προσέγγιση των χωριών της ορεινής Μακρακώμης (τη Γιαννιτσού, τον Ασβέστη και τον Παπά) από την είσοδο των λουτρών Πλατυστόμου.
Έτσι πήραμε να ανηφορίζουμε τις γλυκιές λοφοειδείς εξάρσεις που αποκαλύπτουν ένα ενδιαφέρον γεωφυσικό ανάγλυφο, το οποίο είχε τη λευκή του υπερδομή ως τιμητική των χιονοπτώσεων των τελευταίων ημερών.
*
Πόσα χωριά στην Ελλάδα βρίσκονται σε ένα τέτοιο οριακό επίπεδο (έξω δηλαδή από τον θύλακα του περιφερειακού τόξου; Θέλω να πω πόσοι οικισμοί μικροί, έρημοι ή κι απομονωμένοι υπάρχουν στη χώρα που να εντυπωσιάζουν με τη θέση και την εμφάνισή τους; Άπειροι θέλω να πιστεύω. Κι όμως ετούτος εδώ ο στιβαρός οικισμός της ορεινής Μακρακώμης όχι μόνο συναρπάζει, αλλά και δημιουργεί αισθήματα δέους κι έκστασης από την ένταση της ομορφιάς και της συνολικής εικόνας που τον επισφραγίζει.…
Ο Πάπας είναι το ακροτελεύτιο χωριό της ορεινής Μακρακώμης. Περιβάλλεται από τα ριζώματα πέντε μεγάλων βουνών, χωρίς να ανήκει σε κανένα από αυτά. Κι είναι με τη σειρά τους τα βουνά αυτά, από ανατολικά προς τα δυτικά, η δυτική Όθρυς, τα ανατολικά Άγραφα, το Βελούχι η Γραμμένη Οξιά και η Οίτη.
*
Ταξιδεύοντας για τον Πάπα, περνάμε διαδοχικά από τη Μάκρη, το Πλατύστομο, τη Γιαννιτσού, τον Ασβέστη, την Παλιά Γιαννιτσού πριν να καταλήξουμε στον Πάπα.
Για να βρούμε τι έχει αυτό το χωριό, έτσι όπως είναι βυθισμένο στον κυκεώνα των πολλών και διαδοχικών λόφων της δυτικής Φθιώτιδας, θα πρέπει να οπλιστούμε με υπομονή, τόλμη και τύχη. Τίποτα περισσότερο από τύχη δε χρειαζόμαστε για να βρούμε τα κρυμμένα στρώματα ενδιαφέροντος που κινούν την περιέργεια εκείνων που δεν ταξιδεύουν στην τύχη και δίχως προορισμό.
Ήταν μια μέρα φορτισμένη από τον χιονιά που είχε προηγηθεί και για αυτό έντυνε με το κατάλευκο πανωφόρι του το χωριό και όλη τη διαδρομή του τελευταίου σκέλους, από την Παλιά Γιαννιτσού μέχρι τον Πάπα κάνοντάς τη να φαίνεται ακόμη πιο συναρπαστική.
Η στάση μας δε στην Παλιά Γιαννιτσού μάς πρόσφερε μιαν εικόνα άπειρου φυσικού κάλλους, από την άποψη ότι είχε μεγάλο οπτικό εύρος και τέτοιο βάθος πεδίου που δεν ξέραμε σε ποιον ορίζοντα το βλέμμα μας να πρωτοχαζέψει.
Από τη Γιαννιτσού (υψόμετρο 900 μέτρα) αρχίζει ένας υπέροχος κατήφορος μέσα από απέραντα δρυδάση δρασκελίζοντας υδροκρίτες απορροών και αναρίθμητες ρεματιές με πολλές μικρές κοιλάδες.
Όταν πια θα πιάσουμε τη μεγάλη ρεματιά του Πάπα (αυτή που σχηματίζει το ρέμα των Αγριοκαστανιών, μια βαθιά στενή κοιλάδα με δυο αντικριστά και απόκρημνα πρανή), ε, τότε θα έχουμε εισχωρήσει στο γεωλογικό θαύμα ενός εντυπωσιακού φαραγγιού που τραβάει το βλέμμα με την πρώτη στάση στο χωριό.
Μπαίνοντας στον Πάπα παρκάρουμε στον ευρύχωρο αύλειο χώρο της κεντρικής εκκλησίας του χωριού, τον Άγιο Νικόλαο, που αποτελεί καθολικό παλιού μοναστηριού.
Δυο – τρεις άνθρωποι λιάζονται σε μια πεζούλα του κλειστού καφενείου. Μόλις μας βλέπουν έρχεται ο ένας από αυτούς και μας συστήνεται.
Είναι ο κύριος Δημήτρης, υπάλληλος της Διεύθυνσης Γεωργίας της Λαμίας. Ο άνθρωπος είναι διαχυτικός και ομιλιτικότατος συστήνοντάς μας ένα – ένα τα μυστικά της περιοχής. Ανάμεσα στα άλλα μας συστήνει μια διαδρομή που διασχίζει το χωριό και καταλήγει στον αρχαιολογικό χώρο του Πάπα.
Απορούμε για την ύπαρξη αρχαιολογικού χώρου αφού δεν είχαμε καμιά τέτοια σχετική ενημέρωση ή πληροφορία και ακολουθούμε την πρότασή του, αν και ο δρόμος είναι λασπωμένος από τα χιόνια. Ο ήλιος όμως καλά κρατεί και αποφασίζουμε να διασχίσουμε το χωριό με κατεύθυνση την εκκλησία της Παναγίας στην απέναντι πλαγιά.
Από εκεί, μας λέει ο καλός άνθρωπος, θα συνεχίσετε μέσα από δασιά πουρνάρια και θα βγείτε στον αρχαιολογικό χώρο… Αν έχετε, μας λέει, γερά κότσια θα σκαρφαλώσετε έως την κορφή του κάστρου που φέρει την ονομασία «Ακρόπολη της Νύμφης».
Ο λόγος του είναι ακριβής και τον ακολουθούμε διασχίζοντας μιαν απόσταση ενάμιση χιλιομέτρου έως την επιβλητική θέση της Παναγιάς, όπου σταματάει και ο χωματένιος δρόμος.
Από εκεί συνεχίζουμε, όπως μας υπέδειξε ο χωριανός, το πέρασμα μέσα από δρυς και πουρνάρια έως το τέρμα του παλιού μονοπατιού, από όπου αρχίζουν τα επιβλητικά βράχια της λοφοκορφής.
Στριμωχνόμαστε στα περάσματα των βράχων και ύστερα από δέκα λεπτά περπάτημα – τραβέρσα των βράχων – πέφτουμε πάνω σε μια άτεχνη, αλλά παμπάλαιη πύλη της ακρόπολης των κλασικών χρόνων.
Η οχύρωση της αρχαίας αυτής και άγνωστης θέσης (δεν γνωρίζουμε αν πρόκειται για οικισμό ή πόλη) συνεχίζει με μια περιμετρική ζώνωση του τείχους, ώς εκεί που η φυσική άκρη του άγνωστου αυτού χώρου προστατεύεται από την απόκρημνη πλευρά του φαραγγιού.
Στην άκρη του γκρεμού η θέα είναι ασύγκριτη και μοναδική. Ολόκληρο το φαράγγι ξετυλίγεται μπροστά στα πόδια μας ενώ πίσω από αυτό ίσα που ξεχωρίζει ο παλιός οικισμός του χωριού, το Παλιοχώρι.
Όταν θα επιστρέψουμε στο χωριό, δεν θα έχουμε την τύχη να συναντήσουμε τον κύριο Δημήτρη, ώστε να συζητήσουμε για το θέμα της ακρόπολης, αλλά θα διαβάσουμε σε μια επιτοίχεια πινακίδα της πλατείας ότι στην απέναντι πλαγιά, πάνω από το φαράγγι, υπάρχουν ίχνη που είναι δύσκολο να προσεγγιστούν λόγω πυκνής κι αδιαπέραστης βλάστησης. Εκεί λοιπόν τοποθετείται και η ακρόπολη που φέρει το όνομα «Aκρόπολη του Γαμβρού».
Ως προς τα ελάχιστα αυτά ερείπια των δυο ακροπόλεων αναγράφεται, στην ίδια πάντα ψηφιδωτή πινακίδα, ότι η μεν ακρόπολη του γαμβρού είναι των αρχών του 13ου π.Χ. αιώνα (μυκηναϊκής εποχής), η δε ακρόπολη της νύφης είναι κατά πολύ μεταγενέστερη και ανήκει στα κλασικά χρόνια (6ο αιώνα π.Χ.).
Ασφαλώς και κρατάμε μιαν απόσταση από αυτές τις ιδιωτικές καταγραφές.
Δίπλα μας ακριβώς προβάλλει ο θαυμάσιος ναός του Αγίου Νικολάου με σπάνιες εξωτερικές και εσωτερικές τοιχογραφίες αγιογράφων του μεσαίωνα. Είναι σημαντικό αξιοθέατο, λιθόκτιστο, με τρίκογχη στέγη χωρίς τρούλο. Στο εσωτερικό του που είναι πλήρως διακοσμημένο, υπάρχει και θαυμάσιο ξυλόγλυπτο τέμπλο, ενώ φαίνονται καθαρά και τα συνθήματα των αρματολών και κλεφτών του ’21 στους τοίχους. Επάνω από την είσοδο του ναού υπάρχει ιδρυτική επιγραφή με τη χρονολογία 1790.
Ακριβώς απέναντι βρίσκεται το ολοπέτρινο δημοτικό σχολειό, ενώ η κιγκλιδωμένη πλατεία προσφέρει απεριόριστη θέα στην ανατολή. Κάτω ακριβώς από την εκκλησία έχει την πηγή της η Τρανή Βρύση, ενώ στην έξοδο του χωριού η δεύτερη ωραία κρήνη είναι εντελώς παγωμένη με το νερό να έχει πάρει τη στέρεα μορφή του κρύσταλλου.
*
Ο Πάπας είναι κτισμένος στις υπώρειες των Ευρυτανικών Αγράφων, ανάμεσα σε δάση βελανιδιών, καστανιών, πουρναριών και πλατάνων. Δύο χείμαρροι πέφτουν από τα ψηλώματα, το Κρεμαστόρεμα δηλαδή και τις Αγριοκαστανιές.
Στο Παλιοχώρι εντοπίστηκαν ευρήματα χριστιανικού νεκροταφείου των ετών 1100 μέχρι 1400.
Ο Γάλλος περιηγητής Φρανσουά Πουκεβίλ αναφέρει το χωριό ως Παππά με σαράντα οικογένειες, τοποθετώντας το στα Ευρυτανικά Άγραφα.
H επιστροφή θα γίνει μέσα από τον Ασβέστη και μας επιφυλάσσει δυο ακόμη εκπλήξεις. Η πρώτη αφορά το πανέμορφο τοξωτό γεφυράκι του Μίχου και η δεύτερη τον πέτρινο υδραγωγό του λεγόμενου Βακούφικου Μύλου, στο ρέμα Ρούζια, λίγο πριν το χωριό Αρχάνι.
Φλεβάρης του ’23
Σημειώσεις:
1. Το χωριό αναφέρεται αρχικά ως Πάππα. Το 1912 διορθώνεται σε Παπάς και το 1957 μετονομάζεται σε Μεσοχώρι Μακρακώμης. Τελικά το 1987 ξαναλλάζει το όνομά του που γίνεται οριστικά Παππάς.
2. Ο Πάπας βρίσκεται σε υψόμετρο 760 μέτρων από τη θάλασσα, κάτω από τρεις κορυφές που το στεφανώνουν. Την Ψηλή Ράχη (964 μ.), τα Ρόγγια (911 μ.) και το Ψηλό Κοτρώνι (936 μ.), απέχοντας 25 χιλιόμετρα από τη Σπερχειάδα και 50 από τη Λαμία.