Του Αχιλλέα Παπαρσένου*
Βιβλίο: Στρατηγήματα στον Πελοποννησιακό Πόλεμο,
συγγραφέας: Αναστάσιος Πολύχρονος
Εκδόσεις Γκοβόστη, 2023, σελ. 104
Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος, όπως τον εξιστόρησε ο Θουκυδίδης, εξακολουθεί να αποτελεί αντικείμενο επισταμένης μελέτης παγκοσμίως σε στρατιωτικές ακαδημίες και πανεπιστημιακές σχολές. Είναι εντυπωσιακό το συνεχιζόμενο ενδιαφέρον για τα διδάγματα αυτού του πολέμου με τη διεθνή βιβλιογραφία να εμπλουτίζεται με νέες προσεγγίσεις για θέματα ισορροπίας ισχύος, πολεμικής τέχνης και διπλωματικής στρατηγικής.
Συστηματικός μελετητής του Πελοποννησιακού Πολέμου είναι ο υποστράτηγος Αναστάσιος Πολύχρονος, σήμερα διοικητής της Στρατιωτικής Σχολής Ευελπίδων, με διδακτορικό στην αρχαία στρατιωτική ιστορία από το Πανεπιστήμιο Αθηνών. Πέρυσι κυκλοφόρησε μια πρωτότυπη μελέτη του για τις «Ψυχολογικές Επιχειρήσεις στον Πελοποννησιακό Πόλεμο» (Εκδόσεις Γκοβόστη), στην οποία αξιολόγησε τα μέσα και τις τεχνικές που εφαρμόσθηκαν από τα αντίπαλα στρατόπεδα για να κερδηθούν «οι καρδιές και τα μυαλά φίλων και εχθρών». Φέτος επανέρχεται με τα «Στρατηγήματα στον Πελοποννησιακό Πόλεμο» αναλύοντας την πολεμική τακτική, τα αμυντικά και επιθετικά τεχνάσματα, καθώς και τον ρόλο των στρατηγών σε τέσσερις κρίσιμες μάχες που πραγματοποιήθηκαν στις Όλπες (426-425 π.Χ.), στη Σολύγεια (425 π.Χ.), στο Δήλιο (424 π.Χ.) και στη Μαντίνεια (418 π.Χ.).
Όπως σημειώνει στον πρόλογο του βιβλίου ο Ανδρέας Καστάνης, καθηγητής στρατιωτικής ιστορίας στη Σχολή Ευελπίδων, «η μονογραφία του κ. Πολύχρονου έρχεται να καλύψει ένα κενό στην ανάλυση των στρατιωτικών επιχειρήσεων στην αρχαιότητα παραπέμποντας στον τρόπο άσκησης της διοίκησης και ελέγχου από τους στρατηγούς στη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου με τις καινοτομίες, που εφαρμόσθηκαν, ώστε αυτές να δράσουν ως πολλαπλασιαστές ισχύος και να οδηγήσουν στη νίκη».
Ανατρέχοντας εκτός του Θουκυδίδη σε πλήθος πηγών από την ελληνική και ξένη βιβλιογραφία, ο συγγραφέας αναλύει τις τέσσερις μάχες, παρουσιάζοντας το ιστορικό πλαίσιο, τη διάταξη των αντιπάλων δυνάμεων με σχεδιαγράμματα, το πεδίο της μάχης με χάρτες, λεπτομέρειες για τη διεξαγωγή τους και τα στρατιωτικά συμπεράσματα σε στρατηγικό και τακτικό επίπεδο. Επίσης κάθε μάχη αξιολογείται ως προς την εφαρμογή των αρχών του πολέμου, όπως η επιλογή του σκοπού και η εμμονή σ’αυτόν, το επιθετικό πνεύμα, η απλότητα, η ενότητα διοίκησης, η συγκέντρωση, η οικονομία δυνάμεων, ο ελιγμός, ο αιφνιδιασμός, η ασφάλεια και το ηθικό των μαχητών.
Στον Πελοποννησιακό Πόλεμο έλαβαν χώρα αρκετές χερσαίες μάχες εκ παρατάξεως με καίριο λόγο να παίζει ο σχηματισμός της φάλαγγας, κατανεμημένης στο κέντρο και στα δύο πλευρά (κέρατα). Αντικειμενικός σκοπός σε κάθε αναμέτρηση ήταν αφενός να διαρραγεί το αντίπαλο μέτωπο και να κυκλωθεί το ένα από τα δύο κέρατα και αφετέρου να υπερκερασθεί συνήθως το αριστερό κέρας της αντίπαλης παράταξης από το δεξιό. Την εποχή εκείνη ο στρατηγός συμμετείχε στην πρώτη γραμμή τοποθετημένος συνήθως στο άκρο δεξιό της παράταξής του, φαινομενικά χωρίς πολλά περιθώρια παρέμβασης καθώς ακολουθούσε κατά γράμμα το αρχικώς επιλεγέν σχέδιο μάχης. «Ωστόσο στη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου υπήρξαν πρωτοβουλίες ορισμένων στρατηγών, οι οποίοι αν και δεν διέθεταν τα μέσα διοίκησης και ελέγχου που υπάρχουν σήμερα, επενέβησαν με ευφυία και επινοητικότητα αλλάζοντας την έκβαση της μάχης».
Έτσι ο Αθηναίος στρατηγός Δημοσθένης στις Όλπες, ο Κορίνθιος στρατηγός Λυκόφρων στη Σολύγεια, ο Θηβαίος στρατηγός Παγώνδας στο Δήλιο και ο Σπαρτιάτης βασιλιάς Άγις στη Μαντίνεια πιστώνονται με τακτικούς ελιγμούς πέραν της πεπατημένης, καθώς επέδειξαν εφευρετικότητα, ευελιξία και ταχύτητα αντίδρασης, ιδιότητες που αποδείχθηκαν αποφασιστικής σημασίας στην εξέλιξη της μάχης. Διαβάζουμε πως αυτό επετεύχθη είτε μειώνοντας το βάθος της φάλαγγας και θέτοντας ένα τμήμα των δυνάμεων σε τέτοια θέση, ώστε να προσβάλει τα νώτα των υπέρτερων αριθμητικά αντιπάλων (Δημοσθένης), ή μετακινώντας έναν λόχο στο πιεζόμενο αριστερό πλευρό με αποτέλεσμα την επικράτηση, έστω και προσωρινά, επί του εχθρού (Λυκόφρων), ή τοποθετώντας στο δεξιό κέρας το μέγιστο της δύναμης και αναδιατάσσοντας εν μέσω της μάχης τμήματα του ιππικού από το δεξιό στο αριστερό της παράταξης (Παγώνδας) ή μεταγγίζοντας δυνάμεις από το ένα πλευρό στο άλλο με τον επικεφαλής να βρίσκεται στο κέντρο της φάλαγγας και όχι σε κάποιο από τα δύο κέρατα και δη στην άκρη του δεξιού, όπως συνηθιζόταν (Άγις).
Μπορεί όμως η αρχαία στρατιωτική εμπειρία να φανεί χρήσιμη στη σύγχρονη σχεδίαση των επιχειρήσεων; Ο συγγραφέας απαντά καταφατικά τηρουμένων βέβαια των αναλογιών, «αφού η μελέτη των μαχών μπορεί να φωτίσει καλύτερα τη διεξαγωγή τους, αλλά και να βοηθήσει στην εξαγωγή συμπερασμάτων, που δύνανται να χρησιμοποιηθούν με την κατάλληλη μεταφορά τους στην τρέχουσα πραγματικότητα».
*Ο Αχιλλέας Παπαρσένος υπηρέτησε ως προϊστάμενος Γραφείων Τύπου και Επικοινωνίας της Ελλάδος στο εξωτερικό.