Του Αλέξανδρου Καπανιάρη*
«Εκ των του σχολείου ΣΖ (Σωτείρας Ζαγοράς) και ο αφαιρήσας επικατάρατος»
† Ὁ Κωνσταντινουπόλεως Καλλίνικος ο Γ’ εκ Ζαγοράς
Στο πέμπτο από τα έξι άρθρα για το θεματικό αφιέρωμα που επικεντρώνεται στον Νεοελληνικό Διαφωτισμό και την Εκπαίδευση στο Πήλιο πριν την Επανάσταση του 1821, η τέταρτη προσωπικότητα, με την οποία θα ασχοληθούμε, είναι ο Οικουμενικός Πατριάρχης Καλλίνικος ο Γ’ εκ Ζαγοράς και ο ρόλος σε σχέση με την ίδρυση και λειτουργία του Ελληνομουσείου Ζαγοράς.
Η σπάνια πολυμάθεια του Οικουμενικού Πατριάρχη Καλλίνικου
Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Καλλίνικος ο Γ’ εκ Ζαγοράς μετά την αρχική του εκπαίδευση στη Σχολή της Ζαγοράς, δεκαπενταετής, αναχώρησε στα 1728 για την Κωνσταντινούπολη, όπου συνέχισε τις σπουδές του κοντά στον δάσκαλο Κριτία από την Προύσα της Μικράς Ασίας. Πατά την τόσο πολυτάραχη ζωή του δεν κατάφερε να συγγράψει μεγάλη σειρά από έργα, πολλά από τα οποία σώζονται σήμερα στη Βιβλιοθήκη της Ζαγοράς. Από αυτά, αλλά και από πολλά άλλα που έχουν χαθεί – όπως περιγράφει ο ίδιος – κατά τις διάφορες μετακινήσεις του, αντιλαμβάνεται κανείς τη σπάνια πολυμάθειά του, η οποία δεν περιοριζόταν μόνο σε θεολογικά και εκκλησιαστικά ζητήματα, αλλά επεκτεινόταν και σε θέματα της Ελληνικής Γραμματείας, της γλώσσας, της ιστορίας του ανθρωπίνου γένους, της γεωγραφίας, των μαθηματικών, της αστρονομίας, ακόμη και της ιατρικής. Ιδιαίτερα δε τα ιστορικά του έργα είναι μεγάλης σημασίας, μια και διασώζουν πολύτιμες και σπάνιες πληροφορίες για γεγονότα της ελληνικής ιστορίας του 18ου αιώνα (Καπανιάρης, 2021).
Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Καλλίνικος ο Γ’ και η ίδρυση του Ελληνομουσείου Ζαγοράς
Η ευτυχής συγκυρία της μετάβασης του εξόριστου Ζαγοριανού Οικουμενικού Πατριάρχη Καλλινίκου του Γ’ στη Ζαγορά συνέπεσε με το έντονο ενδιαφέρον και τη χρηματική βοήθεια του έμπορου Ιωάννη Πρίγκου. Το 1767 κοντά την εκκλησία του Ιωάννη του Προδρόμου, όπου λειτουργούσε και το πρώτο σχολείο της Ζαγοράς, θα φιλοξενηθούν τα πρώτα βιβλία του έμπορου, βιβλιόφιλου, συγγραφέα, εκδότη και ευεργέτη της Ζαγοράς Ιωάννη Πρίγκου. Κατόπιν με χρήματα του Ι. Πρίγκου, οργανώνεται το 1769 το σχολείο σε νέα βάση και με νέο εκπαιδευτικό πρόγραμμα.
Ο φωτισμένος ιεράρχης, με το κύρος και τον σεβασμό που είχε κερδίσει από τους ντόπιους Ζαγοριανούς εμπόρους της εποχής, πρωτοστατεί στην εξασφάλιση της απαραίτητης χρηματοδότησης για την ίδρυση ενός νέου διδακτηρίου το 1777, με τη συνδρομή και άλλων Ζαγοριανών εμπόρων χτίζεται καινούργιο και μεγαλύτερο σχολείο που επικοινωνούσε με τη βιβλιοθήκη, στην οποία αφιέρωσε τελικά και ο Καλλίνικος τα δικά του βιβλία, έντυπα και χειρόγραφα. Παράλληλα, το νέο εκπαιδευτικό συγκρότημα αποτελούνταν και από χώρους για τη διαμονή των μαθητών που κατάγονταν από άλλες κοντινές περιοχές (Τσελίκας, 2004:15).
Θα πρέπει να σημειωθεί ότι το ενδιαφέρον και η αφοσίωση του Ζαγοριανού Οικουμενικού Πατριάρχη Καλλινίκου του Γ’, αλλά και των γενναίων χορηγιών του Ι. Πρίγκου ευνόησε και άλλες δωρεές επιφανώς Ζαγοριανών που κατείχαν υψηλές θέσεις στην Κωνσταντινούπολη, στη Ρωσία, στις παραδουνάβιες ηγεμονίες και αλλού. Οι παραπάνω δωρεές, σπάνιες και σπουδαίες, αποτελούνταν από εκδόσεις της Βενετίας, Μεδιολάνου, Τεργέστης, Βιέννης, Χάγης, Άμστερνταμ, Λονδίνου, Παρισίων, Λειψίας και όλων γενικά των μεγάλων πνευματικών κέντρων της Ευρώπης. Όλες έχουν τυπωθεί σε τυπογραφεία επιφανών ακαδημιών, βασιλικών κολεγίων και ονομαστών τυπογράφων, όπως του Άλδου Μανούτου, Εράσμου Σμίτ κ.ά., περιέχουν δε έργα κλασικής ελληνικής γραμματείας, θρησκευτικά, ιστορικά γεωγραφικά, όπως του φημισμένου Ολλανδού κοσμογράφου Αβραάμ Ορτέλλιου, και πολλά άλλα (Αγιοπετρίτης, 2016).
Επιπρόσθετα θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο ίδιος ο Πατριάρχης φρόντισε για την ίδρυση και δεύτερου σχολείου, για να μαθαίνουν τα κοινά γράμματα οι μικροί μαθητές και ανέλαβε τα έξοδα για τη μισθοδοσία του διδασκάλου (Τσελίκας, 2004:15).
Το Ελληνομουσείο, όπως ονομάστηκε αργότερα, στην ουσία δεν ήταν ένα σχολείο κοινών γραμμάτων, αλλά ένα ανώτερο σχολείο με μια πλούσια βιβλιοθήκη, που ανάλογη δεν συναντούσε κανείς εύκολα σε όλη την Ελλάδα. Η λειτουργία του σχολείου συνεχίστηκε έως το 1790, οπότε διακόπηκε λόγω διάφορων δυσχερειών, αλλά και κακοδιαχείρισης των χρημάτων, τα οποία έστελνε ο Πρίγκος για την πληρωμή των δασκάλων και τις υπόλοιπες ανάγκες του. Εκείνη την περίοδο, η σχολή στα Αμπελάκια είχε μια σημαντική άνοδο, γεγονός που έστρεψε προς τα εκεί αρκετά παιδιά πλουσίων Ζαγοριανών. Το Ελληνομουσείο επαναλειτουργεί το 1800, για να σταματήσει πλέον οριστικά τα πρώτα χρόνια μετά την Επανάσταση (Λεωνιδοπούλου – Στυλιανού 1975:343).
Μια σπάνια έκδοση από το αρχείο του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Καλλίνικου του Γ’ στη βιβλιοθήκη του Ελληνομουσείου Ζαγοράς
Μια σημαντική δωρεά στη βιβλιοθήκη του Ελληνομουσείου Ζαγοράς του Πατριάρχη Καλλίνικου ήταν ο πορτολάνος της Ζαγοράς, ναυτικό ταξιδιωτικό της εποχής. Ο πορτολάνος της Ζαγοράς αρχικά ανήκε στον ιερομόναχο και πρωτοσύγκελο της μητροπόλεως Προϊλάβου Γρηγόριο, σύμφωνα με σχετικά σημειώματα που υπάρχουν στο εσωτερικό της πρώτης πινακίδας, όπου αναφέρονται τα εξής: «Το παρόν βιβλίον υπάρχει εμού Γρηγορίου ιερομονάχου και πρωτοσυγκέλλου του Αγίου Προϊλάβου και όποιος το αποξενώσει να έχει τας αράς των τριακοσίων δέκα οκτώ θεοφόρων πατέρων». Στη συνέχεια ο πορτολάνος πέρασε στα χέρια του Πατριάρχη Καλλινίκου του Γ’, που συνήθιζε σε όλα του τα βιβλία να σημειώνει τις σχετικές κατάρες για την αφαίρεση ή υπεξαίρεση του βιβλίου. Στον πορτολάνο της Ζαγοράς σημειώνει χαρακτηριστικά: «Εκ των του σχολείου ΣΖ (Σωτείρας Ζαγοράς) και ο αφαιρήσας επικατάρατος. † Ὁ Κωνσταντινουπόλεως» (Μελάς, 2003, Τσελίκας, 2003).
Κλείνοντας θα πρέπει να αναφέρουμε ότι ο Οικουμενικός Πατριάρχης Καλλίνικος ο Γ’ εκ Ζαγοράς διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στην παιδεία των Πηλιορειτών, καθώς συγκαταλέγεται στις επιφανείς προσωπικότητες της Μαγνησίας που συνδέονται με την Ελληνική Επανάσταση του 1821 και, ειδικότερα, μιας σημαντικής πτυχής της, αυτής του Νεοελληνικού Διαφωτισμού και της Εκπαίδευσης στο Πήλιο.
Βιβλιογραφία:
Αγιοπετρίτης, Β. (2005). Ιστορικά στοιχεία για τη Ζαγορά. Ζαγορά: Αυτοέκδοση.
Καπανιάρης, Α. (2020). Νεοελληνικός Διαφωτισμός και Εκπαίδευση στο Πήλιο πριν την Επανάσταση του 1821 – Τεκμήρια μέσα από τους θησαυρούς των Πηλιορείτικων Δημόσιων Ιστορικών Βιβλιοθηκών Ζαγοράς και Μηλεών. Βόλος ιδιόμελον, σ. 30,39,44-45.
Λεωνιδοπούλου – Στυλιανού, Ρ. (1975). Το «Ελληνομουσείο» στη Ζαγορά του Πηλίου. Τεχνικά Χρονικά: Μηνιαία Έκδοσις, Ιούν.-Ιούλ. 1975; τεύχ. 6/588- 7/589, σ. 339-366.
Τσελίκας, Α. (2003). Ο κώδικας 46 της Δημόσιας Βιβλιοθήκης Ζαγοράς στο: Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο – Αρχείο Χαρτογραφίας του Ελληνικού Χώρου, Δύο χειρόγραφοι ελληνικοί πορτολάνοι, Οι κώδικες της Βιβλιοθήκης της Βουλής των Ελλήνων και της Δημόσιας Βιβλιοθήκης Ζαγοράς. Επιμέλεια: Α. Τσελίκας, μτφ.: Λένα Κορομηλά, Εισαγωγή: Β. Μελάς, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, σ. 40-43.
Τσελίκας, Α. (2004). Καλλινίκου Γ’ Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως, Τα κατά και μετά την εξορίαν επισυμβάντα και έμμετροι επιστολαί. Αθήνα: ΜΙΕΤ, σ. 15.
Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Καλλίνικος ο Γ’ εκ Ζαγοράς συνήθιζε σε όλα του τα βιβλία να σημειώνει τις σχετικές κατάρες για την αφαίρεση ή υπεξαίρεση του βιβλίου.
*Ο Αλέξανδρος Γ. Καπανιάρης είναι διδάκτωρ Ψηφιακής Λαογραφίας, μεταδιδακτορικός ερευνητής του Τμήματος Ιστορίας & Εθνολογίας του Δ.Π.Θ. και συντονιστής Εκπαιδευτικού Έργου Πληροφορικής Θεσσαλίας.