Του Νίκου Λυχναρόπουλου,
καθηγητή Παιδαγωγικών και Φιλοσοφίας
Την αφορμή για το παρόν άρθρο μού την έδωσε το Βιβλίο του Αριστοτέλη «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ», το οποίο πρόσφερε τελευταίως στους αναγνώστες της γνωστή αθηναϊκή εφημερίδα. Το κίνητρο όμως της συγγραφής του άρθρου αυτού αποτελεί η συμβολή μου, μέσω των ιδεών του μεγάλου φιλοσόφου, στη σωστή αγωγή των νέων και την καταπολέμηση της ανηθικότητας, η οποία υπό ποικίλες μορφές έχει πάρει στην εποχή μας τρομακτικές διαστάσεις και κλονίζει τα θεμέλια της κοινωνίας.
Πολλοί είναι οι συγγραφείς που προσπαθούν με βιβλία τους και άρθρα στον Τύπο να στιγματίσουν τις εγκληματικές πράξεις πολλών ανθρώπων της εποχής μας και να δώσουν συμβουλές για τη θεραπεία του φαινομένου.
Όμως στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του παιδιού πολύ σημαντικό ρόλο παίζει και το σχολείο. Οι εκπαιδευτικοί προσπαθούν με ευσυνειδησία και αγάπη να μορφώσουν τα παιδιά. Στην προσπάθειά τους αυτή οδηγό έχουν τις αρχές της ψυχολογίας του παιδιού και της παιδαγωγικής. Η επιστήμη της παιδαγωγικής βασίζεται στις απόψεις παλαιότερων και σύγχρονων επιστημόνων. Όμως στη βάση των σύγχρονων παιδαγωγικών αρχών βρίσκονται οι ιδέες Αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων, ανάμεσα στους οποίους ξεχωρίζει η μορφή του ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ.
Τις παιδαγωγικές ιδέες του μεγάλου μας αυτού φιλοσόφου θα παρουσιάσω στο παρόν άρθρο. Προηγουμένως όμως θα δώσω ορισμένα βιογραφικά του στοιχεία:
Ο Αριστοτέλης γεννήθηκε το 384 π. Χ. στα Στάγειρα της Χαλκιδικής. Ο πατέρας του λεγόταν Νικόμαχος και ήταν γιατρός στην αυλή του Βασιλιά της Μακεδονίας Αμύντα του Γ’. Το 367 π.Χ., σε ηλικία 17 ετών ο Αριστοτέλης πήγε στην Αθήνα να σπουδάσει στην Ακαδημία του Πλάτωνος. Λόγω των υψηλών πνευματικών του επιδόσεων χαρακτηρίστηκε από τον δάσκαλό του ο «Νους» της Σχολής. Φοίτησε στην Ακαδημία επί είκοσι χρόνια. Tο 343 π.Χ. μετά από πρόσκληση του βασιλιά της Μακεδονίας Φιλίππου, ο Αριστοτέλης πήγε στη Μακεδονία κι έγινε δάσκαλος του Μεγάλου Αλεξάνδρου.
Μετά την κατάληψη του θρόνου από τον Αλέξανδρο, ο Αριστοτέλης πήγε πάλι στην Αθήνα όπου ίδρυσε δική του φιλοσοφική Σχολή, το «Λύκειο». Στο Λύκειο ο Αριστοτέλης, ως διευθυντής του, έμεινε δώδεκα χρόνια, μέχρι το 323 π.Χ., το έτος του θανάτου του Μεγάλου Αλεξάνδρου, οπότε εγκατέλειψε την Αθήνα και πήγε στη Χαλκίδα, όπου μετά από ένα χρόνο, το 322 π.Χ. πέθανε εκεί σε ηλικία 62 ετών.
Το συγγραφικό έργο του Αριστοτέλη
Ο Αριστοτέλης υπήρξε κορυφαίος φιλόσοφος της ελληνικής αρχαιότητας, καθηγητής και σπουδαίος συγγραφέας.
Έργα του είναι η «Λογική», η «Φυσική», η «Βιολογία», η «Μεταφυσική», η «Κοινωνική και η Πολιτική Φιλοσοφία», η «Ρητορική». Επίσης η «Ηθική», την οποία θα εξετάσω στο σημερινό άρθρο.
Τρία είναι τα συγγράμματα στα οποία ο Αριστοτέλης αναφέρεται στην Ηθική: 1) τα «Ηθικά Νικομάχεια», 2) τα «Ηθικά Ευδήμια» και 3) τα «Ηθικά Μεγάλα». Θα εξετάσω τις ιδέες του για την ηθική αυτές που περιέχονται στα «Ηθικά Νικομάχεια», έργο πιθανώς αφιερωμένο στον γιο του Νικόμαχο, που θεωρείται το κύριο σύγγραμμά του στην ηθική.
Ο Αριστοτέλης θεωρούσε ότι ο σκοπός του ανθρώπου είναι η ευδαιμονία, η οποία συνίσταται στην ομορφιά και την τελειότητα της ύπαρξής του κι ότι το μέσον για να φτάσει κανείς στην ευδαιμονία είναι η αρετή.
Κατά τον Αριστοτέλη, οι αρετές είναι δύο ειδών: α) Οι διανοητικές και β) οι ηθικές.
Διανοητικές είναι λ.χ. η επιστήμη, η σοφία, η φρόνηση. Για την απόκτηση των διανοητικών αρετών απαιτείται εμπειρία και χρόνος. Πρωταρχικός είναι ο ρόλος της διδασκαλίας.
Ηθικές αρετές είναι η σωφροσύνη, η γενναιότητα, η πραότητα, η ειλικρίνεια, η εντιμότητα, η σεμνότητα, η σωφροσύνη, η ταπεινοφροσύνη, το θάρρος, η δικαιοσύνη. Ο Αριστοτέλης θεωρούσε την αρετή ως μεσότητα ανάμεσα σε δυο κακίες: την υπερβολή και την έλλειψη. Παραθέτουμε μερικά παραδείγματα:
Υπερβολή: Οργή, απερίσκεπτη τόλμη – θράσος, ακολασία, ασωτία – σπατάλη.
Μεσότητα (αρετή): Πραότητα, γενναιότητα – θάρρος, σωφροσύνη, γενναιοδωρία.
Έλλειψη: Απάθεια, δειλία, αναισθησία, φιλαργυρία – τσιγγουνιά.
Τη μεγάλη σημασία που έδινε ο Αριστοτέλης στην ηθική αρετή τη βλέπουμε από ένα ποίημά του που έγραψε για τον φίλο του Ερμία. (Μετάφραση Σίμου Μενάρδου).
Αρετή πολυβάσανη αγάπη τ’ ανθρώπου,
συ καμάρι ακριβό της ζωής,
και να σβήσει για χάρη σου, κόρη, κανείς
είναι μοίρα γλυκιά, ζηλευτή στην Ελλάδα.
Ποιος εμπρός σου ψηφά τους ιδρώτες του κόπου;
Πώς καλλιεργείται η ηθική αρετή
Όπως ήδη αναφέρθηκε, κατά τον Αριστοτέλη, η διανοητική αρετή χρωστάει τη γένεση και την αύξησή της στη διδασκαλία. Όμως η ηθική αρετή είναι αποτέλεσμα του έθους, της συνήθειας, που αποκτά με αδιάκοπη άσκηση το ίδιο το άτομο. Τις ηθικές αρετές γράφει ο Αριστοτέλης τις αποκτούμε αφού ενεργήσουμε προηγουμένως, όπως συμβαίνει με τις τέχνες. Γιατί σε αυτές, όσα πρέπει να μάθουμε να κάνουμε, προτού αρχίσουμε να τα κάνουμε τα μαθαίνουμε κάνοντάς τα. Π.χ. οι άνθρωποι γίνονται οικοδόμοι με το να οικοδομούν και κιθαριστές με το να παίζουν κιθάρα. Κατά τον ίδιο τρόπο γινόμαστε δίκαιοι κάνοντας δίκαιες πράξεις, ανδρείοι κάνοντας ανδρείες πράξεις και ούτω καθεξής. Η ηθική αρετή δεν επιδιώκει τη γνώση αλλά την πράξη. Δεν μας ενδιαφέρει μόνο να δούμε τι είναι η αρετή, αλλά μας ενδιαφέρει κυρίως να μάθουμε το πώς θα γίνουμε αγαθοί.
Στην κοινωνία μας παράγοντες της αγωγής του νεαρού ατόμου είναι η εκκλησία, που κηρύττει τον λόγο του Ευαγγελίου, το σχολείο και η οικογένεια. Το σχολείο παρέχει στους μαθητές ποικίλα μαθήματα, πολλά των οποίων βασίζονται στο ωφελιμιστικό ιδεώδες της αγωγής, που οδηγεί στην παροχή γνώσεων, οι οποίες θα βοηθήσουν τους μαθητές να αντιμετωπίσουν τα υλικά προβλήματα της ζωής. Όμως ο Αριστοτέλης σημειώνει ότι «το ζητείν πανταχού το χρήσιμον ήκιστα αρμόττει τοις μεγαλοψύχοις και τοις ελευθέροις». Για τον λόγο αυτό, το σχολείο πέραν της παροχής χρησιμοθηρικών γνώσεων, τις οποίες πολλές φορές τις αποστηθίζουν οι μαθητές χωρίς να τις κατανοούν, επιβάλλεται να μεριμνά για τη διαμόρφωση της προσωπικότητας και του χαρακτήρα του παιδιού, σύμφωνα με τις υπάρχουσες στην κοινωνία ηθικές αρχές και αξίες. Οι εκπαιδευτικοί πρέπει να φροντίζουν ώστε η συμπεριφορά του παιδιού στο σχολείο να είναι κόσμια. Οι καλοί τρόποι της συμπεριφοράς του παιδιού στο σχολείο καθίστανται με τη συνήθεια μόνιμο απόκτημα, διότι κατά παρατήρηση του Αριστοτέλη, το έθος καθίσταται ήθος. Φυσικά, το έθος, η συνήθεια ως τρόπος αγωγής πρέπει να μη φέρει τον νέο στην κατάσταση της «μηχανικότητας» και της ρουτίνας. Ο ίδιος ο Αριστοτέλης λέγει ότι «η αρετή είναι έξις προαιρετική» κι όχι μηχανική συνήθεια. Τέλος, πρέπει να τονιστεί ότι τα θεμέλια της αγωγής του παιδιού τίθενται μέσα στην οικογένεια, γιατί εκεί αυτό γεννιέται και βρίσκεται στο μεγαλύτερο μέρος της ζωής του. Οι γονείς δεν πρέπει να ενδιαφέρονται μόνο για την καλή διατροφή και ένδυση των παιδιών τους, αλλά έχουν υπεράνω όλων υποχρέωση να παρέχουν στα τέκνα τους συμβουλές, αλλά κυρίως και καλό παράδειγμα για την ηθική τους ανάπτυξη.
Αναφέρθηκα έως εδώ στις απόψεις του Αριστοτέλη σχετικά με τον τρόπο ηθικής ανάπτυξης του παιδιού. Ο χώρος δεν μου επιτρέπει να γράψω περισσότερα.
Όμως, τελειώνοντας, θα ήθελα να τονίσω ότι ο Αριστοτέλης υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους διανοητές, ίσως ο μέγιστος των σοφών της ανθρωπότητας και θεμελιωτής πλείστων επιστημών. Κατά τον Μεσαίωνα, υπήρξε μεγάλη αυθεντία σε πολλά θέματα. Και σήμερα οι ιδέες του διδάσκονται στα δικά μας πανεπιστήμια αλλά και στα ανώτατα πνευματικά ιδρύματα ολόκληρου του κόσμου.
Η τιμή που γίνεται στον Αριστοτέλη από τους ξένους κάνει εμάς τους Έλληνες να αισθανόμαστε απέραντη χαρά και υπερηφάνεια που είμαστε απόγονοι του μεγάλου αυτού φιλοσόφου, ο οποίος υπήρξε δάσκαλος όχι μόνο των Αρχαίων Ελλήνων, αλλά εξακολουθεί με τις ιδέες να διδάσκει όλη την ανθρωπότητα.