Της Κωνσταντίνας Χατζηγιάννη*
Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Ψυχικής Υγείας, αλλά και την τρέχουσα περίοδο κρίσης της εποχής μας, είναι ανάγκη να μιλήσουμε για μια νόσο, η οποία έχει απασχολήσει ιδιαίτερα την τοπική κοινωνία του Βόλου. Σε μια περιοχή όπου ο καρκίνος έχει διαστάσεις επιδημίας, όπου οι άνθρωποι «χτυπάνε ξύλο», ξορκίζουν το «κακό» για να αποφύγουν να προφέρουν τη λέξη με το όνομά της και αναμένουν από τον ασθενή να παλέψει με το «θηρίο», καλούμαστε να αναρωτηθούμε τα εξής:
Με ποιο τρόπο τα κοινωνικά νοήματα γύρω από την καρκινική νόσο επηρεάζουν το μοναδικό βίωμα του ατόμου που βρίσκεται αντιμέτωπο με τη διάγνωση; Πώς βιώνει το άτομο με καρκίνο την εμπειρία της ασθένειας; Πώς μπορούμε να προστατεύσουμε την ψυχική υγεία των ατόμων που νοσούν; Αυτά είναι κάποια ερωτήματα που σκοπό έχουν να προβληματίσουν, να ενημερώσουν και να ευαισθητοποιήσουν την κοινότητα για τον αντίκτυπο που έχουν κάποιες κοινωνικές στάσεις στον ασθενή που ζει με τον καρκίνο. Από έρευνα που πραγματοποιήθηκε στο Ογκολογικό Τμήμα του Νοσοκομείου Timone της Μασσαλίας μέσα από προσωπικές αφηγήσεις νοσούντων-νοσηλευόμενων και έπειτα από συνεργασία με την κλινική ψυχολόγο του Συλλόγου Καρκινοπαθών Ν. Μαγνησίας, προκύπτουν σημαντικά συμπεράσματα σχετικά με τις ανάγκες των ασθενών. Ο καρκίνος παραμένει μια ασθένεια ταμπού, παρά την πρόοδο της ιατρικής και των θεραπευτικών μέσων που πλέον μπορούν να αντιμετωπίσουν τη νόσο μέσω μιας έγκαιρης διάγνωσης. Πράγματι, το άτομο που νοσεί έρχεται αντιμέτωπο με τρομαχτικές εικόνες, οι οποίες συνδέουν τον καρκίνο με έννοιες που κουβαλούν έντονο ψυχολογικό φορτίο, όπως θάνατος, πόνος, θεραπείες με ανεπιθύμητες παρενέργειες.
Οι ιστορίες των ασθενών μαρτυρούν πως η διάγνωση είναι μια εξαιρετικά κρίσιμη στιγμή, η οποία μοιάζει σαν να παγώνει ο χρόνος και η ζωή να σταματά. Έντονα συναισθήματα (φόβου, αδικίας, θλίψης, άρνησης, θυμού, απώλειας ελέγχου στη ζωή και την υγεία) πλημμυρίζουν τον ασθενή, ο οποίος θέτει το πανανθρώπινο ερώτημα: Γιατί; Η απάντηση έρχεται από μια σειρά παραγόντων που επιδιώκουν να εξηγήσουν την πιθανή αιτία της νόσου: Όπως γενετικοί παράγοντες και κληρονομικές προδιαθέσεις, η μη τήρηση ενός υγιεινού τρόπου ζωής (κάπνισμα, κατανάλωση αλκοόλ, διατροφή), περιβαλλοντικοί παράγοντες (τοξικές ουσίες, οικολογική ρύπανση), ψυχοσωματικοί παράγοντες (τα δάκρυα που δεν κύλησαν, τα ανείπωτα που εσωτερικεύονται ως ένα «όγκος» συναισθημάτων), όπως και παράγοντες κάποιας «ανώτερης» δύναμης (η τύχη, το «κακό» μάτι, θεϊκή τιμωρία ή δοκιμασία). Ασχέτως των παραγόντων-αιτιών που αντιμετωπίζονται σε κοινωνικό και ιατρικό επίπεδο, αυτό που μας ενδιαφέρει, ως ψυχολόγους, είναι το νόημα που αποδίδει ο ασθενής στον καρκίνο. Δεν αρκεί να αξιολογήσουμε το σωστό και το λάθος, εάν δηλαδή η κάθε εξήγηση είναι όντως επιστημονικά έγκυρη ή μοιάζει παράλογη, αλλά να καταλάβουμε πώς αποτυπώνονται όλα αυτά τα νοήματα στην προσωπική εμπειρία του ατόμου.
Σε κάθε πιθανή εξήγηση, το άτομο μπορεί να νιώσει ντροπή, να ενοχοποιηθεί για το φταίξιμο επειδή θεωρείται είτε υπεύθυνο είτε θύμα για την εμφάνιση και την εξέλιξη της νόσου. Μπορεί ακόμα να θελήσει να αλλάξει τις συνθήκες διαβίωσής του και τη στάση του ως προς τη ζωή του με τρόπο που ο καρκίνος να συνδεθεί με θετικές εμπειρίες στη ζωή του ασθενούς. Αρχίζει έπειτα η περιπέτεια της θεραπείας, η μάχη ενάντια στον καρκίνο, ο αγώνας για τη ζωή. Ο καρκίνος παρουσιάζεται ως ένας εχθρός, ο οποίος είτε κερδίζει είτε χάνει έδαφος. Οι έρευνες δείχνουν ότι το αίσθημα μαχητικότητας φαίνεται να είναι μια στρατηγική αντιμετώπισης που πράγματι βοηθά τον ασθενή να νιώσει μια μορφή ελέγχου πάνω στην πορεία της νόσου. Η προσδοκία να μείνει ο ασθενής δυνατός, να δείξει κουράγιο, και να παλέψει ως το τέλος, μπορεί άλλοτε να βιώνεται ως μια ακόμη ψυχολογική πίεση που δεν διευκολύνει πάντα το άτομο. Είναι λοιπόν σημαντικό να καταλάβουμε πότε οι αναφορές στον «πόλεμο» ενάντια στον καρκίνο βοηθούν και πότε δυσκολεύουν τον ασθενή στην αντιμετώπιση της νόσου έτσι ώστε να σταθούμε πιο κοντά στις ανάγκες του. Η κατανόηση της εμπειρίας του καρκίνου είναι το πρώτο βήμα για να βοηθήσουμε το άτομο που ασθενεί να διαχειριστεί το συναισθηματικό, κοινωνικό και υπαρξιακό φορτίο που συνοδεύει αυτή τη νόσο.
Ας απομυθοποιήσουμε λοιπόν τον καρκίνο, ας βγούμε από την τάση μυστικοπάθειας όταν συναντάμε ανθρώπους που βιώνουν την ασθένεια και φοβούμενοι το κοινωνικό στίγμα μένουν μόνοι με μια εκκωφαντική σιωπή. Δίνοντας την ευκαιρία στους ασθενείς να εκφράσουν τα συναισθήματά τους στους επαγγελματίες υγείας, στους οικείους τους και φυσικά στους εαυτούς τους, μπορούμε να προσφέρουμε μια πιο ουσιαστική υποστήριξη, προστατεύοντας την ψυχική και σωματική ακεραιότητα ανθρώπων που χωρίς την κατάλληλη ενημέρωση μπορεί να συναντήσουν στον δρόμο τους ακόμη και θαυματοποιούς-τσαρλατάνους, όπως είδαμε πρόσφατα στις ειδήσεις. Στο σημείο αυτό τονίζουμε τη σημασία της κοινωνικής και ψυχολογικής υποστήριξης των ατόμων με καρκίνο, αλλά και των οικογενειών τους, η οποία μπορεί να προέρχεται από το οικείο περιβάλλον, τους ειδικούς επιστήμονες, όπως επίσης και από συλλόγους-φορείς της κοινότητας των καρκινοπαθών.