Του Β.Δ. Αναγνωστόπουλου *
Η αναγνωσιμότητα, τα στοιχεία του βιβλίου που χαρίζουν μια ευάρεστη και ευχάριστη ανάγνωση, δεν εξαρτάται από την κατηγορία στην οποία ανήκει το βιβλίο, αν είναι δηλαδή λογοτεχνικό, περιπετειώδες, αστυνομικό κ.ά., αλλά, κατά κύριο λόγο, από το θέμα και το ύφος γραφής. Ένα τέτοιο βιβλίο το Σαββατοκύριακο, που μας πέρασε, μου γέμισε τις ώρες με ζωηρές αναμνήσεις, με γέλιο και κλάμα από την παιδική και σχολική ηλικία. Είναι το πρόσφατο πόνημα της Σοφίας Κανταράκη με τίτλο «Λησμονημένες πτυχές της εκπαίδευσης στα διηγήματα του Αλ. Παπαδιαμάντη», με πρόλογο του μητροπολίτη μας Ιγνατίου και Εισαγωγικό Σημείωμα του Δημ. Μαυρόπουλου, εκδ. 24 γράμματα, Αθήνα 2020, σ. 215.
Η Σοφία Κανταράκη γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Σκιάθο, σπούδασε στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Ιστορία και Εθνολογία, συνέχισε στο ΕΚΠΑ Θεολογία, στο Θεσσαλίας Βυζαντινή Ιστορία, καθώς και στο Πανεπιστήμιο Πατρών Διοίκηση Πολιτισμικών Μονάδων. Υπεύθυνη στο Γραφείο Σχολικών Δραστηριοτήτων Μαγνησίας συμμετέχει ως επιμορφώτρια σε προγράμματα, σεμινάρια κ.ά. Έχει εκδώσει 6 βιβλία, από τα οποία τα πέντε είναι μελέτες για το έργο του Παπαδιαμάντη («Κοινωνίας δρώμενα στον Παπαδιαμάντη», τ.2., 2017 και 2019, «Το φυσιολατρικό στοιχείο των διηγημάτων του Ππδ στην εκπαίδευση», 2011, «Αθηναϊκά Διηγήματα του Ππδ»), καθώς και ένα ιστορικό μυθιστόρημα «Η Προφητεία του Αίματος», αναφερόμενο στα βυζαντινά χρόνια.
Το βιβλίο που παρουσιάζουμε αναφέρεται κι αυτό στο έργο του Παπαδιαμάντη. Εδώ η συγγραφέας ιχνηλατώντας με πολλή αγάπη και γνώση καταγράφει πτυχές αναφερόμενες στην εκπαίδευση εκείνων των χρόνων και διατυπώνει γενικότερες σκέψεις και στοχασμούς για την εκπαίδευση των ελληνοπαίδων. Η «εμπράγματη» τεκμηρίωση – πέραν των βιβλιογραφικών πηγών, μελετών κ.ά. – με τα παρέμβλητα στην ανάλυσή της αποσπάσματα των διηγημάτων δίνουν ποικιλία στο ύφος και χρώμα στη γραφή. Περιγράφει την ελληνική εκπαιδευτική πραγματικότητα, που προσπαθούσε μέχρι τα τελευταία χρόνια να ορθοποδήσει σε κτίρια, προγράμματα, εκπαιδευτικό προσωπικό κ.λπ., αλλά και να ποδηγετήσει μορφωτικά την ατίθαση νεολαία της, μέσα σε ένα δύσκολο κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό κλίμα. Εδώ παρακολουθούμε ο καθένας τα δεινά της εκπαίδευσής μας, τα ευτράπελα και τα «άγρια» της σχολικής μας ηλικίας. Ο καθένας έχει να θυμηθεί και τις δικές του «σκανταλιές» και του σχολείου του τη «ζωή»! Πριν από χρόνια διάβασα το βιβλίο του Χρήστου Χρηστοβασίλη «Διηγήματα το Μικρού Σκολειού» (εκδ. 1940), που υπήρξε θύμα «της τυραννικής παιδαγωγίας», καθώς γράφει, για να σημειώσω, τελικά, τις λέξεις «έκλαψα και γέλασα». Το ίδιο ισχύει και για το βιβλίο της Σοφίας Κανταράκη! Είναι καθρέφτης μας!
Αναλυτικότερα, η ύλη του βιβλίου χωρίζεται σε 8 άνισες ενότητες, πέρα των προεισαγωγικών. Έτσι, καταρχάς γίνεται μια εκτενής αναδρομή στο παρελθόν της εκπαίδευσης, από την ίδρυση του ελληνικού κράτους μέχρι των ημερών μας, αναφορά στη μαθητική ζωή του Ππδ. («Εγώ εγεννήθην να γράφω και να διαβάζω μόνον», σ. 70) και στην αλληλοδιδακτική μέθοδο διδασκαλίας (1830-1880) κ.λπ. Πολύ ενδιαφέρουσες οι ενότητες που ακολουθούν σχετικά με τις παιδονομικές τακτικές, τις τιμωρίες, τον «πελαργό» και τους ραβδισμούς «με λεπτήν βέργαν η οποία έτσουζε» («Μη με δέρνης, γιατί μου πονούν τα κόκκαλά μου, διδάσκαλε, είπεν αφελώς. Μ’ έδειρες πολύ τες προάλλες. Γονάτισέ με καλύτερα…», σ. 101) κ.ά. Εικόνες εύγλωττες διδασκάλων βρίσκουμε σε αρκετά διηγήματα όπως Τα ΄ρόδιν΄ ακρογιάλια, Η Δασκαλομάνα, Η Γλυκοφιλούσα, Βαρδιάνος στα Σπόρκα, Σταχομαζώχτρα, Η Νοσταλγός, κ.ά. Επίσης ενδιαφέρον έχουν όσα γράφονται για την εκπαίδευση των κοριτσιών και τις δημοδιδασκάλισσες στα διηγήματα Της Δασκάλας τα Μάγια, Η Ψυχοκόρη, Η θεοδικία της Δασκάλας, Ωχ! Βασανάκια, Σημαδιακός κ.ά. Ακολουθεί η διεκτραγώδηση της οικτρής κατάστασης, στην οποία βρισκόταν ο μαθητικός πληθυσμός σε ακατάλληλα κτίρια και αίθουσες διδασκαλίας κ.ά.
Με το έργο του Παπαδιαμάντη (1851-1911) έχουν ασχοληθεί και ασχολούνται πολλοί, αλλά δεν εξαντλείται, παρά τις έρευνες, και θα συνεχίσει μέσα στη ροή του χρόνου να είναι πάντα το ζητούμενο. Μοιάζει να είναι ένα ορυχείο με ακένωτη σοδειά, όσο κι αν κανείς το μελετά σε βάθος, πάντα θα παραμένουν πτυχές ερευνητέες και πάντα θα ενεργοποιεί την ερευνητική περιέργεια. Είναι πλούτος αδαπάνητος, δεν θαμπώνει και δεν θολώνει, παρά την πρόοδο και τις αλλαγές στη ζωή.
Αρχές του χρόνου με αφορμή ένα άλλο μελέτημα για τον Παπαδιαμάντη, το «Βωβόν ξύλον» της Χατζημανωλάκη, σημείωνα: «Όσα και να διαβάσει κανείς για τον Παπαδιαμάντη, πάλι θα του γεννιούνται μαζί με τον θαυμασμό και η απορία, μαζί με τη γοητεία και η περιέργεια. Είναι το κειμενικό σύμπαν τόσο δαιδαλώδες, ώστε κάθε νέα μελέτη για τα διηγήματά του και κάθε νέα προσέγγιση ερμηνευτική να είναι για κάθε αναγνώστη νέο φως και νέα αλήθεια». Η μελέτη αυτή της Κανταράκη, αλλά και τα άλλα ομόλογα βιβλία της, συνηγορούν απερίφραστα για το αληθές του πράγματος, καθώς μάλιστα επισημαίνει Επιλογικά: «Η μελέτη πάνω στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη παραμένει ανεξάντλητη πηγή πληροφοριών, οι οποίες μπορούν να πλαισιώσουν, αλλά και να διανθίσουν το ιστορικό πλαίσιο της εποχής. Το έργο του μάς διοχετεύει ως ποιοτική δεξαμενή θέματα που αφορούν όλες τις πτυχές της ανθρώπινης υπόστασης, αναδεικνύοντας το μεγαλείο της και παράλληλα τη μικρότητά της…». Είναι βιβλίο αξιοδιάβαστο για κάθε αναγνώστη!
*Ο Β.Δ. Αναγνωστόπουλος είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας