«Παγασητικός: Κόλπος ευκαιριών βιώσιμης ανάπτυξης ή κόλπος περιβαλλοντικών προβλημάτων;». Πρόκειται για ερώτημα στο οποίο ομάδα επιστημόνων επιχειρεί να δώσει απαντήσεις και να προτείνει λύσεις εκεί όπου απαιτούνται.
Η Έλενα Ακριτοπούλου, υποψήφια διδάκτορας στη Μοριακή Οικολογία Θαλάσσιων Θηλαστικών και διδάσκουσα στη Βιολογία Διατήρησης Θαλάσσιων Θηλαστικών (Μονάδα Βιοπαρακολούθησης Θαλάσσιων Θηλαστικών, Εργαστήριο Υδροβιολογίας και Ιχθυολογίας, Τμήμα Γεωπονίας, Ιχθυολογίας και Υδάτινου Περιβάλλοντος Πανεπιστημίου Θεσσαλίας), ο Γιάννης Μαμούτος, δρ Φυσικής Ωκεανογραφίας Πανεπιστημίου Αιγαίου (μεταδιδακτορικός ερευνητής και διδάσκων του Τμήματος Ωκεανογραφίας και Θαλασσίων Βιοεπιστημών Πανεπιστημίου Αιγαίου). Επίσης η Χαρίκλεια Λίλυ Οικονόμου, δρ Κυματικής Ενέργειας Πανεπιστημίου του Λάνκαστερ (επιστημονική συνεργάτης του Ινστιτούτου Ωκεανογραφίας του Ελληνικού Κέντρου Θαλασσίων Ερευνών (ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε.) διδάσκουσα Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, πρόεδρος Πτυχιούχων Ωκεανογράφων και Θαλασσίων Βιοεπιστημόνων Ελλάδας (ΣΠΩΘΒΕ) αναφέρονται στις απειλές που δέχεται ο Παγασητικός κόλπος, αλλά και στις ευκαιρίες ανάπτυξης που υπάρχουν.
«Οι Ελληνικές θάλασσες έχουν χαρακτηριστεί από τις καλύτερες στον κόσμο όσον αφορά στη γενικότερη οικολογική τους κατάσταση, τα φυσικοχημικά και ωκεανογραφικά χαρακτηριστικά τους, καθώς και για την πληθώρα των διαφορετικών θαλάσσιων ειδών και οικοσυστημάτων που φιλοξενούν. Ταυτόχρονα, όμως, βάλλονται και από πληθώρα περιβαλλοντικών και ανθρωπογενών πιέσεων όπως η διάβρωση των ακτών, αστικοποίηση παράκτιας ζώνης, κλιματική αλλαγή, ρύπανση (χημική, πλαστική κ.λπ.), υπεραλίευση, παράνομη αλιεία, καταστροφή θαλάσσιων οικοσυστημάτων, καθώς και από την εισβολή ξενικών ειδών από τη Διώρυγα του Σουεζ τα οποία ανταγωνίζονται τα ενδημικά είδη. Κατ’ επέκταση παρατηρείται πιθανή ανισορροπία στο τροφικό πλέγμα, στη σύνθεση και συνεκτικότητα των βιοκοινοτήτων, στην οικολογία και στην επιβίωση των ειδών συμπεριλαμβανομένων των αλιευμάτων εμπορικής σημασίας που συμβάλλουν στη βιώσιμη ανάπτυξη της κοινωνίας μας.
Κάποιες από αυτές τις απειλές, αφορούν άμεσα και τα θαλάσσια και παράκτια οικοσυστήματα του Παγασητικού Κόλπου. Ο Παγασητικός Κόλπος χαρακτηρίζεται από σχετικά μικρά βάθη και εποχικότητα, ενώ υπάρχει έντονη αγροτική και βιομηχανική δραστηριότητα. Αποτελεί κλασική περίπτωση ημίκλειστου κόλπου. Λόγω των κυκλωνικών και αντικυκλωνικών ρευμάτων, διαμορφώνονται «hotspots» στα οποία απαντώνται είδη που λειτουργούν εξαιρετικά ως οικολογικοί δείκτες για την αξιολόγηση της ποιότητας των θαλάσσιων οικοσυστημάτων του όπως για παράδειγμα τα θαλάσσια θηλαστικά και τα θαλάσσια ερπετά».
Όπως εξηγεί η Έλενα Ακριτοπούλου «ο Παγασητικός Κόλπος φιλοξενεί τέσσερα είδη θαλάσσιων θηλαστικών και ένα είδος θαλάσσιου ερπετού. Το ρινοδέλφινο (Tursiops truncatus), το κοινό δελφίνι (Delphinus delphis), το ζωνοδέλφινο (Stenella coeruleoalba), η Μεσογειακή φώκια (Monachus monachus) καθώς και η θαλάσσια χελώνα caretta caretta εντοπίζονται στον Παγασητικό Κόλπο σταθερά όλο τον χρόνο με μεγαλύτερη αφθονία κατά την άνοιξη και τους καλοκαιρινούς μήνες και αποτελούν εξαιρετικό κριτήριο αξιολόγησης των θαλάσσιων οικοσυστημάτων του κόλπου, αφού εντοπίζονται κυρίως σε περιοχές καλής οικολογικής κατάστασης, είναι στην κορυφή της τροφικής αλυσίδας (τρέφονται με πληθώρα ειδών ψαριών και βενθικών οργανισμών), έχουν πολλαπλές βιολογικές, ωκεανογραφικές και ενεργειακές απαιτήσεις και είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα είδη σε οποιαδήποτε αλλαγή αποκλίνει από τις βέλτιστες περιβαλλοντικές συνθήκες (βιοτικά και αβιοτικά χαρακτηριστικά) που τους επιτρέπουν να διασφαλίσουν την ισορροπία στην αφθονία και την ευζωία των πληθυσμών τους (Επίσημες καταγραφές της Μονάδας Βιοπαρακολούθησης Θαλάσσιων Θηλαστικών του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Βόλος)».
Παράλληλα, λόγω των βιοτόπων του, ο Κόλπος χαρακτηρίζεται από πλούσια σε είδη εμπορικής σημασίας αλιευτικά πεδία αφού υπάρχουν πολλαπλά σημεία συγκέντρωσης ειδών εμπορικού ενδιαφέροντος, όπως ο μπακαλιάρος, το μπαρμπούνι, η κουτσομούρα, η σαρδέλα, ο σαμπανιός, το σαφρίδι, ο γαύρος, το λιθρίνι, διάφορα είδη σκορπιδίων, η παλαμίδα, ο κέφαλος, η τσιπούρα, το σκαθάρι καθώς και ασπόνδυλα όπως το χταπόδι, η σουπιά και η καραβίδα. Το 2021, καταγράφηκαν 32 εμπορικά είδη, από τα οποία 28 είδη είναι ψάρια, τρία κεφαλόποδα και ένα καρκινοειδές (καραβίδα) ενώ ο αλιευτικός στόλος της περιοχής είναι περίπου 300 σκάφη μικρής παράκτια αλιείας και 13 σκάφη μέσης αλιείας.
Ο κλάδος της αλιείας είναι από τους κύριους κλάδους που υποστηρίζει οικονομικά τις περιοχές και τις κοινωνίες του Παγασητικού Κόλπου με αλιεύσεις που φτάσανε τους 70.182,5 τόνους και έσοδα στην περιοχή της τάξης των 238.190,4 ευρώ το 2020.
Οι ανθρωπογενείς πιέσεις
«Παρόλο που αρκετοί συμπολίτες μας αποδίδουν αυταξία στο θαλάσσιο περιβάλλον (η αξία του είναι ανεξάρτητη από το αν αξιοποιείται από τον άνθρωπο), για πολλούς κατοίκους της Μαγνησίας η μείωση και υποβάθμιση της βιοποικιλότητας είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την οικονομική καταστροφή του τόπου όσον αφορά στα αλιεύματα καθώς και άλλους τομείς ευκαιριών που είναι αλληλένδετοι με τη θάλασσα (πχ καταδυτική και ιστιοπλοϊκή δραστηριότητα, γενικότερη τουριστική κίνηση κ.λπ.)» σημειώνουν οι επιστήμονες.
«Οι ανθρωπογενείς πιέσεις με σοβαρές επιπτώσεις στο θαλάσσιο περιβάλλον του Κόλπου είναι μια αδιαμφισβήτητη πραγματικότητα. Πιέσεις όπως η συνεχόμενη κίνηση σκαφών συμπεριλαμβανομένων πλοίων της γραμμής, εμπορικών πλοίων, τάνκερ, αλιευτικών καθώς και σκαφών αναψυχής προκαλούν ακουστική όχληση στα θαλάσσια είδη, συμβάλλουν σε μεγάλο βαθμό στη ρύπανση των νερών μέσω των λαδιών μηχανής που χάνονται κατά την πορεία τους, καθώς και μέσω της απόρριψης λυμάτων. Επίσης πολλά πλοία μέσω του έρματος, φαίνεται να συμβάλλουν στην εισβολή ξενικών ειδών. Δυστυχώς βάσει διεθνών μελετών, η κένωση των δεξαμενών αυτών κατά τη φάση όπου το πλοίο πρέπει να γεμίσει με φορτίο ενοχοποιείται για την εισαγωγή εισβολικών ειδών, μικροπλαστικών, αλλά και παθογόνων μικροοργανισμών. Ειδικά οι βιομηχανίες που δραστηριοποιούνται παραθαλάσσια ενδείκνυται να εφαρμόζουν πολλαπλούς ελέγχους αναφορικά με τα πλοία που διακινούν τα φορτία από και προς σε ό,τι αφορά στη ρύπανση, τα καύσιμα, τα λιπαντικά και το έρμα.
Αναφορικά με τις εποχικές περιβαλλοντικές πιέσεις στον κόλπο, όπως φαίνεται, παρά το γεγονός ότι είναι ολιγοτροφικό σύστημα, είναι ταυτόχρονα και ημίκλειστο. Κατά συνέπεια παρουσιάζει περιστασιακά φαινόμενα, όπως αύξηση του πλανγκτού που οφείλεται σε υψηλές ποσότητες θρεπτικών αλάτων και κυρίως νιτρικών, που προέρχονται από πλημμυρικά φαινόμενα, όπως είναι οι έντονες βροχοπτώσεις (λεκάνη απορροής της Κάρλας) και οι εκπλύσεις εδαφών (πεδιάδα Αλμυρού). Αν παράλληλα πραγματοποιούνται και θερμοαλατικές στρωματώσεις (θερμοκρασιακές αλλαγές από ένα βάθος και μετά), η κυκλοφορία ρευμάτων στον κόλπο μειώνεται και δημιουργούνται «γλοιώδεις αφροί». Αυτοί οι αφροί δεν απειλούν τη δημόσια υγεία, αλλά ίσως επηρεάσουν την αλιεία και τις τουριστικές δραστηριότητες.
Επίσης, οι αυξημένες συγκεντρώσεις θρεπτικών προκαλούν αύξηση της φυτικής βιομάζας και μείωση της διαύγειας, αυξάνοντας την αιωρούμενη ύλη η οποία μπορεί ακόμα και να καλύψει τα θαλάσσια λειβάδια της Ποσειδωνίας (Posidonia oceanica) καθώς και τα ενδιαιτήματα του χλωροφύκους Cymodocea nodosa μειώνοντας την ικανότητά τους σε φωτοσύνθεση και κατ’ επέκταση την παραγωγή τους σε οξυγόνο και τις γενικότερες λειτουργίες τους στις βιοκοινότητες. Παράλληλα και τα δύο είδη, και ιδιαίτερα τα λιβάδια της Ποσειδωνίας, προσφέρουν καταφύγιο σε σημαντικά εμπορικά αλιευτικά είδη, καθώς συμβάλλουν σε τεράστιο ποσοστό στην ισορροπία της τροφικής αλυσίδας και της συνεκτικότητας των θαλάσσιων βιοκοινοτήτων στα παράκτια περιβάλλοντα του Παγασητικού.
Ταχύρρυθμη αφαίρεση βιοποικιλότητας και ιχθυοαποθεμάτων
Δυστυχώς στον Παγασητικό κόλπο, έχουν παρατηρηθεί φαινόμενα παράνομης αλιείας ή υπεραλίευσης με τους ίδιους τους ψαράδες της περιοχής να δηλώνουν στο Τμήμα Γεωπονίας, Ιχθυολογίας και Υδάτινου Περιβάλλοντος του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας (Βόλος) ότι κάποιες εποχές η αλιευτική τους προσπάθεια είναι δυσανάλογη με τις ποσοστώσεις που αλιεύουν. Ο κύριος λόγος, μαζί με την υποβάθμιση των οικοσυστημάτων της περιοχής, φαίνεται να είναι η ταχύρρυθμη αφαίρεση βιοποικιλότητας και ιχθυοαποθεμάτων πριν καν αυτά επανακάμψουν μειώνοντας έτσι και τα είδη αλιευμάτων που υπάρχουν, καθώς και τους αριθμούς των πληθυσμών αυτών. Σαν πιθανό αποτέλεσμα αυτό μπορεί να οδηγήσει στην οικολογική υποβάθμιση και αξία της περιοχής, με μελλοντικά προβλήματα στον κλάδο της αλιείας στην περιοχή και συμπερασματικά στην οικονομική και βιώσιμη ανάπτυξη στον Παγασητικό κόλπο.
Ήδη από το ’66 απαγορεύεται περιστασιακά η αλιεία με μηχανότρατα στον Παγασητικό και η απαγόρευση καθιερώνεται στην πορεία. Σήμερα η αλιεία επιτρέπεται για τους παράκτιους ψαράδες σε όλη τη διάρκεια του έτους, εκτός από το χρονικό διάστημα Ιουνίου-Αυγούστου. Επίσης, επιτρέπεται αλιεία με δίχτυα το χρονικό διάστημα Μαΐου-Ιούλιου με παγίδες.
Υγροποιημένο Φυσικό Αέριο (LNG)
Η επιστημονική ομάδα καταθέτει την άποψή της, μετά από σχετική έρευνα και για την περίπτωση του Υγροποιημένου Φυσικού Αερίου.
«Τέλος δεν θα μπορούσαμε να μην αναφερθούμε στην περίπτωση του υπό συζήτηση σταθμού αποθήκευσης και αεριοποίησης Υγροποιημένου Φυσικού Αερίου (LNG) που απασχολεί συγκεντρωτικά την κοινωνία του Παγασητικού Κόλπου. Οι απόψεις μεταξύ των διάφορων εκφάνσεων της κοινωνίας φαίνονται να διίστανται για τη βιωσιμότητα και την αναγκαιότητα δημιουργίας ενός τρίτου σταθμού στη χώρα μας και συγκεκριμένα στον Παγασητικό κόλπο, ενώ παράλληλα θίγονται θέματα σημαντικών περιβαλλοντικών επιπτώσεων στην οικολογία του θαλάσσιου χώρου. Πέραν του ότι η Ρεβυθούσα υπερκαλύπτει τη ζήτηση του Ελλαδικού χώρου σε φυσικό αέριο, ενώ η Αλεξανδρούπολη χρησιμοποιείται για την εξαγωγή LNG στα Βαλκάνια, εμείς από καθαρά περιβαλλοντική σκοπιά θα μείνουμε στην επιπλέον κίνηση των πλοίων μέσα στον κόλπο, και στο αν τα ψυκτικά υγρά για τον μηχανολογικό εξοπλισμό της πλατφόρμας απορρίπτονται στη θάλασσα έχοντας υψηλές θερμοκρασίες, καθώς και στα ρίσκα διαρροών ψυκτικού υγρού του κλειστού κυκλώματος ψύξης στο θαλάσσιο περιβάλλον.
Από όλα αυτά, συμπεραίνεται ότι αν κρατήσουμε το θαλάσσιο περιβάλλον υγιές όχι μόνο θα συνεχίσει να συμβάλλει στην οικονομική ευρωστία των περιοχών του Παγασητικού κόλπου, αλλά, θα ανθίσουν περισσότερο και οι ήδη υπάρχοντες δυνατοί κλάδοι και οι πρόσφατες ευκαιρίες βιώσιμης ανάπτυξης (πχ βιώσιμη αλιεία, ο καταδυτικός τουρισμός, και η βιοπαρακολούθηση θαλασσίων θηλαστικών μέσα από εκπαιδευτικούς πλόες). Μέσω της ενίσχυσης της βιώσιμης και εναλλακτικής αλιείας, πιθανώς να αποτραπεί και η παράνομη αλιεία που «αποδυναμώνει» την κοινωνία της περιοχής οικονομικά, περιβαλλοντικά και κοινωνικά.
Η συνειδητή επιλογή του κάθε ένα από εμάς να αναλάβει την προσωπική του ευθύνη με γνώμονα την επιβίωση και διατήρηση των θαλάσσιων οικοσυστημάτων είναι σημαντική για τις επόμενες γενιές που θα ακολουθήσουν. Η επιλογή καθημερινών πρακτικών που είναι φιλικές προς το περιβάλλον από όλους μας ως πολίτες, η ευαισθητοποίηση και ο ανοιχτός δίαυλος επικοινωνίας μεταξύ τοπικών αρχών, πολιτών και επιστημονικής κοινότητας είναι μονόδρομος αν θέλουμε να επιτευχθούν οποιοιδήποτε στόχοι περιβαλλοντικής «επιτυχίας» και βιώσιμης ανάπτυξης. Η θάλασσα είναι το σπίτι μας και θα συνεχίσει να συντελεί στην οικονομική άνθιση και το δυνάμωμα των κοινωνιών (social resiliency) των περιοχών του Παγασητικού κόλπου. Ας συνεργαστούμε να το προστατέψουμε».