Του Αλέξανδρου Καπανιάρη*
Η άνοδος της ναυτιλίας στο Πήλιο την εποχή της Τουρκοκρατίας, σε συνδυασμό με την ακμή της βιοτεχνίας και του εμπορίου που αναπτύχθηκαν μέσα στην αυτόνομη, αυτάρκη και αυτοτελή κοινοτική ζωή που είχε διαμορφωθεί λόγω προνομίων, συνέβαλε στην εισαγωγή και μεταφύτευση των φιλελευθέρων ιδεών που είχαν ήδη αρχίσει να αναπτύσσονται στη Δύση. Έτσι ιδρύθηκαν σχολεία, ακαδημίες και βιβλιοθήκες, οι ναυτικοί έφερναν πίσω στον τόπο τους πολύτιμα βιβλία και τα γράμματα καλλιεργούνταν συστηματικά στα κυριότερα κοινοτικά κέντρα του Πηλίου (Τζαμτζής 1995: 83).
Ο W. Leak αναφέρει πως το 1809 υπήρχαν πέντε ελληνικά σχολεία στο Πήλιο, συγκεκριμένα στη Μακρυνίτσα, τη Δράκεια, την Πορταριά, τη Ζαγορά και τις Μηλιές και πως πολλοί πήγαιναν για ανώτερες σπουδές στην Κωνσταντινούπολη. Προσθέτει δε τα παρακάτω σχετικά με τις προσπάθειες των Γ. Κωνσταντά και Δ. Φιλιππίδη για την ίδρυση στο Πήλιο Ακαδημίας που θα προσέλκυε νέους από όλη την Ελλάδα, για να σπουδάσουν εκεί: «Προκάλεσαν ακόμη και φιρμάνι από τον Σουλτάνο Σελίμ, συγκέντρωσαν 800 πουγκιά, κυρίως από πλούσιους εμπόρους στην Ευρώπη, και προβλέψανε για βιβλία και μαθηματικά όργανα. Για όλα αυτά βοηθήθηκαν πολύ από τους Έλληνες πρίγκιπες Υψηλάντη και Δημήτρη Μουρούζη, τους φωτισμένους υποστηρικτές της μαθήσεως στην Κωνσταντινούπολη, αλλά προέκυψε διχογνωμία στη Μαγνησία σχετικά με την πόλη στην οποία θα ιδρυόταν η Ακαδημία. Η Μακρυνίτσα ζητούσε το προνόμιο, πράγμα με το οποίο αντέδρασαν οι άλλες περιοχές. Οι προύχοντες του βουνού δεν ενθαρρύνανε την προσπάθεια και οι δύο Έλληνες ιερωμένοι έπεσαν σε δυσμένεια στην Κωνσταντινούπολη, το σχέδιο εγκαταλείφτηκε και ύστερα από λίγο οι εμπνευστές του αποσύρθηκαν στον μοναχισμό». Και σχολιάζει: Είναι λυπηρό που η εκπαίδευση δεν έτυχε από μία καλύτερη ενθάρρυνση σ’ αυτό το προνομιούχο και απομονωμένο σημείο της Κεντρικής Ελλάδας, γιατί σύντομα θα είχε προσελκύσει πολλούς μορφωμένους, για να διδάξουν ή να παραμείνουν και θα είχε βελτιώσει τις τοπικές συνήθειες της Μαγνησίας, δημιουργώντας ένα κέντρο πολιτισμού και εκπαιδεύσεως για τους Έλληνες και σε τελευταία ανάλυση και για τους άλλους χριστιανούς της Ευρωπαϊκής Τουρκίας. Η τουρκική κυβέρνηση δεν είναι εμπόδιο για τέτοιου είδους ενέργειες, γιατί είναι τυφλή ή πολύ αδιάφορη για μελλοντικές συνέπειες, για να αντιταχθεί στην παιδεία των χριστιανών υπηκόων της και μάλλον ευχαριστείται να τους βλέπει να απασχολούνται σε τέτοιες ειρηνικές δραστηριότητες, παρ’ όλο που στο τέλος αυτές μπορεί να αποβούν οι πιο τρομερές για την Οθωμανική Δύναμη» (Leake 1841:288-389). Εδώ ο Leake φαίνεται να υπήρξε προφητικός.
Σύμφωνα με τον Τζαμτζή (1995): «Μέσα σ’ αυτό το φιλελεύθερο εθνικό περιβάλλον του Πηλίου διαπλάστηκε και διαμορφώθηκε η φλογερή προσωπικότητα του Ρήγα του Βελεστινλή. Ο Ρήγας, που έμαθε τα γράμματα στη Ζαγορά και δίδαξε στον Κισσό, φαίνεται να γνωρίστηκε για πρώτη φορά με τις φιλελεύθερες και ανθρωπιστικές ιδέες που έπνεαν τότε στη Δύση στον χώρο αυτό που ονομάζεται Πήλιο. Έτσι μπορούμε να πούμε πως από τον μαγνησιακό χώρο ξεπήδησε, μέσω του Ρήγα, η ιδέα της Ελευθερίας τόσο της Ελλάδος όσο και των άλλων βαλκανικών κρατών με τρόπο που η συμβολή της ακμάζουσας την εποχή εκείνη ναυτιλίας του Πηλίου να παίρνει μία άλλη διάσταση» (Τζαμτζής 1995: 84).
Συνοψίζοντας τις παραπάνω σκέψεις μας για την άνθηση της ναυτιλίας στο Πήλιο την εποχή της Τουρκοκρατίας σε συνδυασμό με την ανάπτυξη του εμπορίου και της βιοτεχνίας, θα καταλήξουμε στο γεγονός ότι αυτή δεν πραγματοποιήθηκε τυχαία αλλά λόγω της αυτόνομης κοινοτικής ζωής που είχε διαμορφωθεί. Όπου όμως υπάρχει οικονομική ευμάρεια υπάρχει και ανάπτυξη γραμμάτων και τεχνών που μεταφυτεύονται από τις φιλελεύθερες ιδέες που ήδη είχανε αρχίσει να αναπτύσσονται στη Δύση.
Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο Ζαγοριανοί έμποροι ήταν εγκατεστημένοι σε πολλές πόλεις του εξωτερικού και αυτοί που ήταν στη Ζαγορά διατηρούσαν υποκαταστήματα και αντιπροσώπους σ΄όλα τα εμπορικά κέντρα της εποχής. Η οικονομική, λοιπόν, αυτή ευρωστία και η συνεχής επικοινωνία με τη Δύση δημιούργησαν πρόσφορο έδαφος και για την πνευματική εξέλιξη και πρόοδο τόσο της Ζαγοράς όσο και της ευρύτερης περιοχής. Έτσι, ιδρύθηκαν σχολεία και βιβλιοθήκες, όπως το Ελληνομουσείο Ζαγοράς και η Σχολή των Μηλεών, που αποτέλεσαν σημαντικές πνευματικές εστίες της εποχής, ενώ τα γράμματα καλλιεργούνταν συστηματικά στα κυριότερα κοινοτικά κέντρα του Πηλίου.
Παράλληλα, οι ναυτικοί έφερναν πίσω στον τόπο τους γραπτά δημιουργήματα, τα οποία προμηθεύονταν στα μέρη όπου ταξίδευαν. Δεν ήταν λίγοι και αυτοί που διέθεταν μέρος από τα εισοδήματά τους σε δωρεές και εξελίχθηκαν σε μεγάλους ευεργέτες, όχι μόνο του τόπου αλλά και του έθνους. Με τις προσφορές τους οικοδομήθηκαν περίτεχνα μνημεία, ναοί, αρχοντικά και πύργοι, σχολεία, έγιναν έργα οδοποιίας και λοιπές υποδομές.
Τα ζητήματα που σχετίζονται με τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό και την Εκπαίδευση στο Πήλιο πριν την Επανάσταση του 1821 αποτελούν πρόκληση για έρευνα και ενδελεχή επισκόπηση σε επιστημονικά συνέδρια που θα πραγματοποιηθούν στη Θεσσαλία και σ’ όλη την Ελλάδα μέσα στο 2021. Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός και η Εκπαίδευση στο Πήλιο πριν την Επανάσταση του 1821 συνιστά πολυδιάστατη πρό(σ)κληση σε ένα διάλογο στον οποίο πιστεύουμε ότι θα προσπαθήσουμε να συνεισφέρουμε μέσα από αυτά τα έξι θεματικά άρθρα. Ασχοληθήκαμε με θέματα της εκπαίδευσης και του Νεοελληνικού Διαφωτισμού στο Πήλιο καθώς και με σημαντικές προσωπικότητες του Πηλίου που είχαν καταγωγή από τη Ζαγορά (ο Ιωάννης Πρίγκος, ο Οικουμενικός Πατριάρχης Καλλίνικος ο Γ’, ο Κωνσταντίνος Τριανταφυλλίδης, ο επωνομασθείς «Λογιώτατος» δραστηριοποιηθήκαν στη Σχολή της Ζαγοράς (Ελληνομουσείο)) και τις Μηλιές (ο Άνθιμος Γαζής, ο Δανιήλ Φιλιππίδης και ο Γρηγόριος Κωνσταντάς εργάστηκαν για τη δημιουργία της περίφημης Μηλιώτικης Σχολής). Αποτιούμε φόρο τιμής σ’ αυτές τις έξι προσωπικότητες του Πηλίου που συνδέθηκαν με την εκπαίδευση της εποχής εμπνεόμενοι από τις αρχές του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, στρώνοντας έτσι το χαλί, για να αναπτυχθούν αργότερα προσωπικότητες όπως ο Ρήγας Βελεστινλής (μαθητής), ο Ζαγοριανός Νικόλαος Κασσαβέτης (συμμαθητής του Ρήγα), ο Ζαγοριανός Φίλιππος Ιωάννου (Πάντος) και μετέπειτα πρώτος καθηγητής της φιλοσοφίας του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών καθώς και άλλες διαπρεπείς προσωπικότητες της εποχής.
Βιβλιογραφία:
William Martin Leake, Travels in Northern Greece, I-IV, Λονδίνο 1835. [Και φωτομηχανική ανατύπωση, Άμστερνταμ (Hakkert) 1967, p. 388-389.
Leake, W. (1969). Η ΘΕΣΣΑΛΙΑ (1805-1810), Από το ημερολόγιο του Άγγλου Περιηγητού WILLIAM LEAKE. Μετάφραση: Γεωργίου Δ. Στάθη, Βόλος: Τύποις Υιών Σωτήρη Σχοινά, σ. 110.
Καπανιάρης, Α. & Τσούκας, Ν. (2015). Ήρθαν τα Καράβια τα Ζαγοριανά, Όψεις και μνήμες της ναυτιλίας και του εμπορίου στο Ανατολικό Πήλιο (1600-1960) – ΚΕΡΑΜΙΔΙ (ΚΑΜΑΡΙ) – Π. ΜΙΤΖΕΛΑ – ΠΟΥΡΙ – ΖΑΓΟΡΑ (ΧΟΡΕΥΤΟ) – ΝΤΑΜΟΥΧΑΡΗ – ΑΗ ΓΙΑΝΝΗΣ (προφορικές μαρτυρίες, καταγραφές, εικαστικές αποτυπώσεις, φωτογραφίες και τεκμήρια], Βόλος: Εκδοτική Δημητριάδος, σ.115-116.
Καπανιάρης, Α. (2020). Νεοελληνικός Διαφωτισμός και Εκπαίδευση στο Πήλιο πριν την Επανάσταση του 1821 – Τεκμήρια μέσα από τους θησαυρούς των Πηλιορείτικων Δημόσιων Ιστορικών Βιβλιοθηκών Ζαγοράς και Μηλεών. Βόλος ιδιόμελον, σ.23-24,28,32,44-45.
Τζαμτζής, Ι. (1995). Η ναυτιλία του Πηλίου στην τουρκοκρατία. Αθήνα: Βιβλιοπωλείο της Εστίας, 83-85.
*Ο Αλέξανδρος Γ. Καπανιάρης είναι διδάκτωρ Ψηφιακής Λαογραφίας, μεταδιδακτορικός Ερευνητής του Τμήματος Ιστορίας & Εθνολογίας του Δ.Π.Θ., και συντονιστής Εκπαιδευτικού Έργου Πληροφορικής Θεσσαλίας.