Του Νίκου Λυχναρόπουλου*
Παρόλο ότι ο Όμηρος εγκωμιάζει την εφηβεία, αποκαλώντας την «ΧΑΡΙΕΣΤΑΤΗ ΗΒΗ», από νεότερους μελετητές της συμπεριφοράς των νέων η Εφηβεία θεωρήθηκε ως «περίοδος των καταιγίδων και των ψυχικών συγκρούσεων».
Πράγματι, είναι η περίοδος της ζωής του ανθρώπου κατά την οποία παρατηρούνται αρκετές παρεκκλίσεις από μια ομαλή ψυχική και κοινωνική συμπεριφορά, όπως συναισθηματική αστάθεια, μελαγχολία, κατάθλιψη, ανυπακοή προς τους γονείς και τους δασκάλους, κακή σεξουαλική συμπεριφορά, σχολικός εκφοβισμός (μπούλινγκ), χρήση ναρκωτικών ουσιών. Όλα αυτά θα μπορούσαμε να τα θεωρήσουμε ως κρίση της εφηβικής ηλικίας.
Επιθυμώντας να συμβάλουμε στην κατανόηση των προβλημάτων των εφήβων,
θα προσπαθήσουμε, με οδηγό τις σύγχρονες απόψεις των ειδικών, να παρουσιάσουμε στο παρόν δημοσίευμα α) Τα αίτια της κρίσης αυτής και β) τρόπους αντιμετώπισής της.
Ας δούμε αρχικά ποια είναι η κατάσταση των εφήβων και των δύο φύλων από άποψη φυσιολογική, ψυχολογική και κοινωνιολογική.
Α) Από φυσιολογικής πλευράς:
Στην περίοδο αυτή της ζωής του ανθρώπου αρχίζει η ικανότητα αναπαραγωγής με πρωτεύοντα γεννητικά χαρακτηριστικά στα αγόρια στα 14 έτη και στα κορίτσια στα 12 έτη. Τα δευτερεύοντα γεννητικά χαρακτηριστικά είναι η μεταβολή της φωνής και η εμφάνιση μύστακος και γενιών στα αγόρια και η αύξηση του στήθους και η διεύρυνση της λεκάνης στα κορίτσια. Η λήξη της εφηβείας γίνεται στα 18-20 έτη. Άλλα σωματικά χαρακτηριστικά των εφήβων είναι το αυξητικό τίναγμα, η ισχυροποίηση των μυών, οι μεταβολές στις αναλογίες του σώματος (μεγαλώνουν τα οστά των μηρών, οι κνήμες και οι βραχίονες). Εξ αιτίας των μεταβολών αυτών παρατηρείται αδεξιότητα στις κινήσεις των εφήβων. Στα αγόρια παρουσιάζεται «ακμή» και στα κορίτσια παχυσαρκία που είναι δυνατόν να οδηγήσει σε «νευρική ανορεξία».
Β) Από ψυχολογικής πλευράς:
Λόγω της λειτουργίας των ενδοκρινών αδένων και σπασμών των μυών, παρατηρούνται ορισμένες ψυχικές εντάσεις των εφήβων, όπως νευρικότητα, βουλιμία, αφηρημάδα, ονειροπόληση. Τα κορίτσια που ωριμάζουν γρήγορα είναι δυνατόν να διακατέχονται από συναίσθημα μειονεκτικότητας. Τα αγόρια που ωριμάζουν γρήγορα θέλουν να γίνονται αρχηγοί ομάδων. Στα αγόρια πολλές φορές συμβαίνουν θάνατοι από τροχαία ατυχήματα. Αυτό οφείλεται στο ότι στον έφηβο τα τροχοφόρα έχουν συμβολική σημασία: Το τροχοφόρο (αυτοκίνητο, μοτοσικλέτα) αποτελεί εργαλείο εκτόνωσης ψυχικής έντασης, μέσο έκφρασης καταπιεσμένης επιθετικότητας, προβολής ανάγκης για κοινωνική αναγνώριση.
Το συναίσθημα του εφήβου είναι πλούσιο. Εκδηλώνεται σε έρωτα, φιλία, πάθος. Παρατηρούνται ψυχικές μεταπτώσεις: υπερδιέγερση – λήθαργος, πάθος – αδιαφορία, χαρά – κατήφεια, φιλία -εχθρικότητα, ευφορία – μελαγχολία. Άλλα ψυχολογικά χαρακτηριστικά του εφήβου είναι τα εξής: Στροφή προς τον εαυτό, μόνωση. Κατά τον Γερμανό ψυχίατρο Ernst Kretshmer η εφηβεία είναι μια «σχιζοειδής κατάσταση». Οι ψυχολόγοι υποστηρίζουν ότι μέχρι την εφηβεία πρέπει να έχει επέλθει η λύση του «Οιδιποδείου Συμπλέγματος». Μερικοί γονείς εμποδίζουν τη χειραφέτηση των παιδιών τους από φόβο μήπως χάσουν την αγάπη τους, οπότε έχουμε παλινδρόμηση του εφήβου στην ασφάλεια της παιδικής εξάρτησης. Αυτή η κατάσταση όμως οδηγεί σε άγχος και μείωση του αυτοσυναισθήματος και σταματά τη συναισθηματική εξέλιξη του εφήβου.
Γ) Από κοινωνιολογικής πλευράς:
Η διάρκεια της εφηβείας από κοινωνιολογικής πλευράς ποικίλλει. Εξαρτάται από την εκμάθηση ρόλων. Όσο πιο πολύπλοκη είναι η ζωή, τόσο πιο μεγάλη είναι η διάρκειά της. Στον πολιτισμό μας διαρκεί 7-8 έτη.
Κοινωνικά στερεότυπα
Το πρώτο πράγμα που ενδιαφέρει τον έφηβο είναι το σώμα του. Το φροντίζει και επιθυμεί να φτάσει τη «νόρμα». Να φτάσει τα κοινωνικά στερεότυπα. Αν παρεκκλίνει, αυτό του προκαλεί ελαττωμένο αυτοσυναίσθημα και άγχος. Το άγχος επιτείνεται, γιατί θέλει ο έφηβος (ή η έφηβη) να ελκύσει το «έτερο φύλο». Κάθε εποχή έχει το δικό της πρότυπο σωματικής κατασκευής, σωματικής εμφάνισης (body image).
Επειδή η ομάδα των συνομηλίκων καθίσταται η κύρια πηγή απόκτησης κύρους και γοητείας, ο έφηβος επιθυμεί να συμμορφώνεται προς τις ιδιαίτερες νόρμες σωματικών αναλογιών και αύξησης που υπερισχύουν στον δικό του περιορισμένο κύκλο. Τώρα για πρώτη φορά η φυσική γοητεία καθίσταται ένας καθοριστικός παράγοντας απόκτησης κύρους ανάμεσα στους συνομηλίκους και των δύο φύλων. Στην περίπτωση αυτή, ο βαθμός επιτυχίας σε αθλητικές επιδόσεις παίζει σπουδαίο ρόλο.
Ταυτότητα του εγώ
Ο έφηβος διερωτάται: ποιος είμαι, πού πηγαίνω: Ευτυχία χωρίς αποδοχή του εαυτού δεν μπορεί να νοηθεί. Πρέπει ο έφηβος να αποκτήσει κοινωνική ταυτότητα. Κατά τον Γερμανό-Αμερικανό ψυχολόγο Erik Erikson η ταυτότητα αυτή επιτυγχάνεται από τη σύνθεση ταυτοτήτων γονέων, συνομηλίκων, δασκάλων, ηρώων, ηθοποιών κ.λ.π. Όμως υπάρχει κίνδυνος λαθεμένων ταυτίσεων λ.χ. με κλίκες, συμμορίες κ.λ.π. ή κίνδυνος για υπερ-ταύτιση με κάποιο πρότυπο ή δουλική συμμόρφωση και υποταγή στην ομάδα των συνομηλίκων. Η κατάσταση αυτή μπορεί να οδηγήσει σε αποτυχία απόκτησης ταυτότητας του εγώ, του ιδανικού εγώ, με συνέπεια το άγχος ή και την εγκληματικότητα. Ο έφηβος πρέπει να έχει τη συναίσθηση ότι είναι ο εαυτός του και όχι ένα συνονθύλευμα ταυτοτήτων άλλων.
Τα χαρακτηριστικά της κατάστασης της σημερινής κοινωνίας είναι τα εξής:
α) Παρακμή της αυθεντίας των ενηλίκων
β) Ανάπτυξη του πολιτισμού των νέων, «αντιπολιτισμού», μετά το φοιτητικό κίνημα της Σορβόννης τον Μάιο του 1968. Ο πολιτισμός αυτός βρίσκεται σε σύγκρουση με τον πολιτισμό των ενηλίκων. Στην κοινωνία υπάρχει έλλειψη ενός απόλυτου νόμου. Ο μεγάλος Γάλλος κοινωνιολόγος Emile Durkhheim είχε δώσει τον όρο ανομία, ο οποίος είναι ο βαθμός κοινωνικής αποδιοργάνωσης, που προκαλείται από την ασάφεια ή την απουσία κανόνων κοινωνικής συνοχής. (Πρέπει να γίνεται διάκριση της ανομίας από την παρανομία).
γ) Μεταβολή της κατάστασης της οικογένειας. Από την πατριαρχική ή μεγάλη οικογένεια φθάσαμε στη μονογονεϊκή οικογένεια ή και στη διάλυση της οικογένειας.
δ) Χάσμα γενεών. Κατά την Αμερικανίδα ανθρωπολόγο Margaret Mead, «Οι γονείς των σύγχρονων εφήβων είναι μετανάστες σε μια ανεξερεύνητη χώρα, τη χώρα των εφήβων». Υπάρχει αδυναμία της παλιάς γενιάς να καθοδηγήσει σωστά τον αναπτυσσόμενο άνθρωπο. Οι γονείς που προσπαθούν να συμμορφώσουν τον έφηβο σε κοινωνικές νόρμες παλιότερης γενιάς γίνονται αιτία συγκρούσεων με τους εφήβους. Οι έφηβοι επιλέγουν συνήθως αξίες των συνομηλίκων τους.
Παιδαγωγικά συμπεράσματα
Για τη σωστή αγωγή του εφήβου, πρέπει να λαμβάνονται σοβαρά υπόψη οι σωματικές, φυσιολογικές και ψυχολογικές του ανάγκες.
Ο έφηβος χρειάζεται αυτονομία, να γίνει αυθεντικός άνθρωπος, όπως λέγει ο Γερμανός φιλόσοφος Martin Heiddeger. Επομένως είναι απαραίτητη στον έφηβο η δημιουργία θετικής ταυτότητας του εγώ. Απαιτείται ισχυρό εγώ, που είναι ο μόνος φρουρός ενάντια στην αναρχία των ορμών και ο διαιτητής στις συγκρούσεις ανάμεσα στα πιστεύω του ατόμου και στις αξίες της εξωτερικής πραγματικότητας.
Ο ρόλος των γονέων και των εκπαιδευτικών
Οι γονείς αλλά και οι εκπαιδευτικοί να αποφεύγουν ύβρεις και σωματικές ποινές. Να προσπαθούν να τονώνουν το αυτοσυναίσθημα των παιδιών τους, να μην τα μειώνουν, αλλά όσον αφορά στη μάθηση, να δημιουργούν σε αυτά θετικές προσδοκίες. Οι θετικές προσδοκίες είναι δυνατόν να οδηγήσουν ακόμη και τους αδύνατους μαθητές σε μεγάλη βελτίωση της σχολικής τους επίδοσης. Η βελτίωση αυτή έχει αποκληθεί «το αποτέλεσμα του Πυγμαλίωνα».
Ποιος όμως ήταν ο Πυγμαλίων: Στην ελληνική μυθολογία, ο Πυγμαλίων ήταν βασιλιάς της Κύπρου και γλύπτης, ο οποίος ερωτεύτηκε το άγαλμα μιας γυναίκας, το οποίο ο ίδιος φιλοτέχνησε. Παρακάλεσε τότε τη θεά Αφροδίτη να δώσει ζωή στο άγαλμα. Η Αφροδίτη εισάκουσε την παράκλησή του και μεταμόρφωσε το άγαλμα σε γυναίκα, τη ΓΑΛΑΤΕΙΑ, την οποία ο Πυγμαλίων νυμφεύθηκε.
Το 1913 ο μεγάλος Ιρλανδός συγγραφέας Γεώργιος Μπέρναρντ Σω, έγραψε το θεατρικό έργο «Πυγμαλίων», το οποίο το 1956 ανέβηκε ως μιούζικαλ στο Μπρόντγουέι και το 1964 έγινε η αμερικανική ταινία «My fair lady», με πρωταγωνιστές τους μεγάλους βρετανούς ηθοποιούς Rex Harrison και Audrey Hepburn. H ταινία αυτή που στα ελληνικά έχει τον τίτλο «Ωραία μου Κυρία», έλαβε οκτώ βραβεία Όσκαρ.
Στο έργο αυτό, ο καθηγητής «Φωνητικής» Χένρυ Χίγγινς (Rex Harrison) είναι τόσο σίγουρος για την ικανότητά του, ώστε στοιχηματίζει ότι θα μπορούσε με τη διδασκαλία να μεταμορφώσει σε λίγους μήνες ένα αμόρφωτο κορίτσι εργατικής τάξης, την Ελίζα (Audrey Hepburn), που ζούσε πουλώντας λουλούδια στους δρόμους του Λονδίνου, σε κυρία αριστοκρατίας. Μετά από επίμονες προσπάθειες, η Ελίζα έμαθε να μιλάει σωστά, απέκτησε καλούς τρόπους και μεταμορφώθηκε σε κυρία υψηλής κοινωνίας και ο Χίγγινς θέλησε να την παντρευτεί.
Από όσα αναφέρθηκαν πιο πάνω βγαίνει το συμπέρασμα ότι οι υψηλές θετικές προσδοκίες των γονέων και των εκπαιδευτικών είναι δυνατόν να οδηγήσουν σε βελτίωση της σχολικής επίδοσης και, γενικότερα, της συμπεριφοράς των νέων, σύμφωνα με το «αποτέλεσμα του Πυγμαλίωνα», ή της λεγόμενης «αυτοεκπληρούμενης προφητείας».
*Ο Νίκος Λυχναρόπουλος είναι καθηγητής Παιδαγωγικών και Φιλοσοφίας