Άρθρα

Η δύναμη της ψηφιακής εικόνας στην εκπαίδευση του μέλλοντος

Του Αλέξανδρου Καπανιάρη*

Η βίαιη και δυναμική επέλαση της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης λόγω της πανδημίας (covid-19), ενίσχυσε ταχύτατα τον ψηφιακό μετασχηματισμό στη δημόσια εκπαίδευση, αλλά παράλληλα ανέδειξε την παντοκρατορία της εικόνας στη μάθηση και την εκπαίδευση.
Επίσης, ας μην ξεχνούμε ότι και πριν την πανδημία τα παιδιά έρχονταν όλο και πιο συχνά σε επαφή με εικόνες, τόσο μέσα από την καθημερινή τους εμπειρία στο σπίτι, όσο και μέσα στο σχολείο. Έτσι, όλο και μεγαλύτερο μέρος των εμπειριών των μαθητών και μαθητριών που έχουν αποκτήσει προέρχεται μέσα από οπτικά μηνύματα (τηλεόραση, συνδρομητική τηλεόραση, διαδίκτυο, περιοδικά, βιβλία), χωρίς βέβαια να τα έχουν διδαχθεί επίσημα. Επίσης, ας μην ξεχνούμε ότι τα παιδιά έχουν οπτική αντίληψη πριν καν μιλήσουν, αναπτύσσοντας ένα εικονικό λεξιλόγιο το οποίο αργότερα με την κατάλληλη υποστήριξη θα τους οδηγήσει στο λεκτικό κώδικα.
Τα σημερινά παιδιά ζουν σε μια εικονιστική κοινωνία, γεγονός το οποίο καταγράφεται στα κοινωνικά δίκτυα με την κάθε στιγμή τους να φιγουράρει σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης και άλλες εφαρμογές (instagram, tiktok κ.ά). Ο φιλόσοφος Θεοφάνης Τάσης στο βιβλίο του «Πολιτικές του Βίου ΙΙ: Η επιμέλεια εαυτού στην εικονιστική κοινωνία» αναφέρει ορίζει ως εικονιστική κοινωνία «Με τον όρο εικονιστική κοινωνία περιγράφω την παρούσα μορφή της νεωτερικότητας, η οποία έχει ως κεντρικό γνώρισμα την κυριαρχία της εικόνας σε όλες τις ανθρώπινες δραστηριότητες και την βαθμιαία εξεικόνιση του βίου. Η εικονιστική κοινωνία χαρακτηρίζεται από την ανάδυση ενός καινοφανούς τρόπου παραγωγής και διακίνησης εικόνων, μέσω της ψηφιοποίησης, ο οποίος τείνει στην εξαΰλωση των αγαθών (π.χ. εξουσία, πλούτος, πληροφορία) και των σχέσεων (διαπροσωπικών, οικονομικών και πολιτικών), η αρχιτεκτονική, το περιεχόμενο και η εγγύτητα των οποίων προσδιορίζονται ολοένα περισσότερο από αλγορίθμους. Οι ανθρώπινες δραστηριότητες εξεικονίζονται και η πραγματικότητα γίνεται υβριδική, δηλαδή ταυτόχρονα φυσική και ψηφιακή».

Έτσι ένας σημαντικός προβληματισμός που αναδύεται για τον ρόλο της εικόνας στην εκπαίδευση, είναι αν οι μαθητές/τριες έχουν καθοδηγηθεί μέσα στο σχολείο, ώστε να διαβάζουν, να ερμηνεύουν και να αξιολογούν εικόνες. Όσο δεν συμβαίνει αυτό οι μαθητές/τριες καθίστανται οπτικά ευαίσθητοι και υποψήφια θύματα μιας γλώσσας που μπορεί να τους επηρεάσει και να τους χειραγωγήσει (Glasgow, 1994).
Επιπρόσθετα, η αυτοαναφορική λειτουργία των εικόνων, δηλαδή η χρήση των εικόνων που προβάλλονται κυρίως από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης ή σε διάφορες εφαρμογές στο διαδίκτυο, έχουν εμπορευματικό χαρακτήρα πιθανά να οδηγούν στην καλλιέργεια της παθητικότητας και στην προσπάθεια να εντυπωσιάσουν, με αποτέλεσμα να μη λειτουργούν ως φορείς πληροφοριών και να παραπέμπουν στον ίδιο τον εαυτό τους (Σέμογλου, 2001).
Η ανάγκη για οπτικό γραμματισμό στο ελληνικό σχολείο, όπως προκύπτει από τα παραπάνω είναι απαραίτητη και πρέπει να δρομολογηθεί άμεσα. Ο πρώτος ορισμός για τον οπτικό γραμματισμό, που εστιάζει στο τι μπορεί να κάνει αυτός που τον κατέχει, μπορούμε να τον αναζητήσουμε από τη Διεθνή Ένωση για τον Οπτικό Γραμματισμό (IVLA) και δόθηκε από τον John Debes (1969) σύμφωνα με το οποίο: «Ο οπτικός γραμματισμός αναφέρεται σε ένα σύνολο οπτικών ικανοτήτων που μπορεί να αναπτύξει ένας άνθρωπος βλέποντας και παράλληλα χρησιμοποιώντας και άλλες αισθήσεις. Η καλλιέργεια αυτών των ικανοτήτων είναι βασική για τη φυσιολογική ανθρώπινη μάθηση. Μόλις αναπτυχθούν επιτρέπουν σε ένα οπτικά εγγράμματο άνθρωπο να διακρίνει και να ερμηνεύει οπτικές ενέργειες, αντικείμενα, φυσικά και τεχνητά σύμβολα που συναντάστο περιβάλλον του. Μέσα από τη δημιουργική χρήση αυτών των ικανοτήτων μπορεί κανείς να επικοινωνεί με άλλους, ενώ με τη συνειδητή χρήση τους μπορεί να αντιληφθεί και να απολαύσει τα αριστουργήματα της ανθρώπινης επικοινωνίας».

Ωστόσο, ο οπτικός γραμματισμός έχει διαφοροποιηθεί με τη διάδοση της τεχνολογίας στην καθημερινότητά μας. Δηλαδή ο οπτικός γραμματισμός συνδέεται με τον ψηφιακό γραμματισμό και την ψηφιακή τεχνολογία.
Μοιραία λοιπόν και ο χώρος της μάθησης και της εκπαίδευσης συνυπάρχει σε μια εικονιστική κοινωνία και πιθανά να ζήσουμε ένα ζοφερό μέλλον υποδούλωσης του ανθρώπου στους αλγορίθμους ή θα προσαρμοστούμε βαθμιαία στην τεχνική εξέλιξη, απολαμβάνοντας τα οφέλη της.
Από την άλλη μεριά η γενιά του βιβλίου διατυπώνει απόψεις που σχετίζονται με το ζήτημα των ωρών που περνούν οι μαθητές και μαθήτριες στο διαδίκτυο, γεγονός που για αυτούς αποτελεί εμπόδιο για το διάβασμα. Βέβαια από την εποχή της εφεύρεσης της τηλεόρασης, υπήρχαν ορισμένοι που προειδοποιούσαν ότι τα ηλεκτρονικά ΜΜΕ θα καταστρέψουν την ανάγνωση λόγω της κυριαρχίας της εικόνας. Σύμφωνα μάλιστα με αυτή τη θεώρηση, μελλοντικά καταστρέφεται μια πολύτιμη κοινή κουλτούρα που υπάρχει μόνο μέσα από την ανάγνωση βιβλίων. Πιο νεότερες όμως θεωρήσεις οδηγούν ότι όταν κάποιος ή κάποια αφιερώνει χρόνο στο διαδίκτυο είτε αναζητώντας πληροφορίες μέσω της μηχανής αναζήτηση google ή για να μάθει, τελικά διαβάζει κείμενο.

Βέβαια το ζήτημα της ανάγνωσης στο διαδίκτυο περιπλέκεται με την ποιότητα και την αξιοπιστία της πληροφορίας και του κειμένου. Δηλαδή την επιμέλεια, που στην περίπτωση των βιβλίων, εξασφαλίζουν ακόμα και σήμερα οι εκδοτικοί οίκοι, οι επιμελητές/τριες και οι συγγραφείς. Από την άλλη όμως στο διαδίκτυο υπάρχουν κλασσικές και επιμελημένες εκδόσεις σε πολλές των περιπτώσεων δωρεάν, που συμβάλουν στην εξέλιξη της έρευνας, της μάθησης και εν τέλει της εκπαίδευσης. Φανταστείτε παλαιοτέρα ποιος είχε πρόσβαση στις βιβλιοθήκες και στα βιβλία; Με τι κόστος και σε ποιο χρόνο;
Το κορυφαίο ζήτημα συνεπώς που αναδεικνύεται είναι πώς η εικόνα καλείται να συμπληρώσει και να υποστηρίξει ένα κείμενο και όχι πως η εικόνα να διακοσμήσει μια έκδοση. Όσο η εικόνα καταλαμβάνει χώρο χωρίς αιτιολόγηση σε μια έκδοση (ψηφιακή ή έντυπη) εις βάρος της μάθησης τόσο θα έχουμε υποβάθμιση της κοινωνίας και την άνοδο ενός τρόπου ζωής που δεν στηρίζεται στη μάθηση αλλά απλά στο φαίνεσθε (life style).
Όσο οι μαθητές και οι μαθήτριες ως μελλοντικοί πολίτες δεν εκπαιδεύονται (οπτικός γραμματισμός) για να αποκωδικοποιήσουν μια εικόνα θα έχουμε φαινόμενα καλλιέργειας της παθητικότητας, του εντυπωσιασμού και του άκρατου καταναλωτισμού, δηλαδή δεκανίκια της αμάθειας, της επιφανειακής μάθησης, με μια στρατιά «μορφωμένων» «αμόρφωτων» που δεν θα καταφέρουν ποτέ να αφομοιώσουν τη γνώση.

5+1 άρθρα για το μέλλον
της μάθησης και της εκπαίδευσης
Το σημερινό δεύτερο άρθρο της σειράς «Το μέλλον της μάθησης και της εκπαίδευσης» γράφτηκε με αφορμή το βιβλίο: Τάσης, Θ. (2019). Ψηφιακός Ανθρωπισμός, Εικονιστικό Υποκείμενο και Τεχνητή Νοημοσύνη. Αθήνα: Αρμός.

Βιβλιογραφία
Glasgow, J. N. (1994). Visual Literacy for the 21st century. International Reading Association, 37(6), pp. 365.
Debes, J. (1969). The loom of visual literacy: an overview. Audiovisual Instruction, 14 (8), pp. 27.
Σέμογλου, Ο. (2001). Γλώσσα της εικόνας και εκπαίδευση. Στο Α. Φ. Χρηστίδης, (επιμ.), Εγκυκλοπαιδικός οδηγός για τη γλώσσα (σσ. 270-274). Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας.
Τάσης, Θ. (2019). Ψηφιακός Ανθρωπισμός, Εικονιστικό Υποκείμενο και Τεχνητή Νοημοσύνη. Αθήνα: Αρμός, σ. 11.

*Ο δρ. Αλέξανδρος Γ. Καπανιάρης είναι μεταδιδακτορικός ερευνητής του Τμήματος Ιστορίας & Εθνολογίας του Δ.Π.Θ. και συντονιστής Εκπαιδευτικού Έργου Πληροφορικής Θεσσαλίας.

Προηγούμενο ΆρθροΕπόμενο Άρθρο
Μοιραστείτε το