Των Νίκου Κ. Κυριαζή & Εμμανουήλ – Μάριου Οικονόμου*
Θα ξεκινήσουμε με έναν απλό ορισμό σχετικά με το ποιο πολίτευμα είναι δημοκρατία. Η ρήση του Λίνκολν στον επικήδειο για τους πεσόντες στην πολύνεκρη και σημαντική μάχη του Γκέτισμπεργκ (1-3 Ιουλίου 1863) κατά τον Αμερικανικό Εμφύλιο Πόλεμο, που είχε ως πρότυπο τον Επιτάφιο λόγο του Περικλή, δίνει ίσως τον πιο σύντομο και περιεκτικό ορισμό: Κυβέρνηση από, δια, και για τον λαό (From the people, by the people, for the people).
Αν το «από» (δηλαδή με εκλογή) και το «για» (δηλαδή για το κοινό καλό του λαού) φαίνονται αυτονόητα, τι σημαίνει το «διά» (by); Οι αρχαίοι Έλληνες δεν θα είχαν κανέναν ενδοιασμό να απαντήσουν πως το «διά» σημαίνει πως οι αποφάσεις παίρνονται από τον ίδιο τον λαό, δηλαδή τους πολίτες, στο πλαίσιο των ψηφοφοριών, για κάθε θέμα χωριστά, στην Εκκλησία του Δήμου.
Έτσι, το κοινό καλό προσδιορίζεται από τους ίδιους τους πολίτες, χωρίς μεσολάβηση κυβέρνησης ή βουλής. Η «κυβέρνηση» (οι Πενήντα Πρυτάνεις, σε συνδυασμό με τους Δέκα Στρατηγούς και πολλά εκτελεστικά σώματα στην Κλασική Αθήνα) εκτελούσε τις αποφάσεις των πολιτών. Η δε Βουλή των Πεντακοσίων, σε αντίθεση με τις σημερινές, δεν ήταν νομοθετικό σώμα, αλλά προπαρασκευαστικό (των νόμων και των διαταγμάτων προς ψήφιση από την Εκκλησία του Δήμου), εποπτικό (επόπτευε τη λειτουργία και τη χρηστή διοίκηση των δημοσίων λειτουργών) και διοικητικό (αναλάμβανε λειτουργικά καθήκοντα όπως την υποδοχή ξένων πρεσβειών). Η λειτουργία της αρχαίας άμεσης δημοκρατίας απαιτούσε, καλύτερες λύσεις από τις τωρινές αντιπροσωπευτικές, σε δύο βασικά θέματα:
Πρώτον, τον προσδιορισμό του κοινού αγαθού. Το πρόβλημα για τις σύγχρονες δημοκρατίες είναι γνωστό και ως Θεώρημα Αδυνατότητας (Impossibility Theorem) του K. Arrow, που απλά σημαίνει πως είναι αδύνατη η ολοκλήρωση ατομικών συναρτήσεων προτιμήσεων ώστε να υπάρξει μια γενική συνάρτηση ευημερίας (social welfare function). Οι πολίτες άλλωστε, πρακτικά, στις σύγχρονες δημοκρατίες, επιλέγουν με την ψήφο τους συνολικές προτάσεις, πολιτικής (καταλόγους) κομμάτων, αλλά δεν έχουν τη δυνατότητα να επιλέξουν εξατομικευμένα πχ. την πρόταση άμυνας του κόμματος Α, την πρόταση του κόμματος Β για παιδεία, την πρόταση του κόμματος Γ για κοινωνική ασφάλιση και ούτω καθ΄ εξής. Αυτή όμως η εξατομικευμένη επιλογή ανά θέμα ήταν ότι συνέβαινε στην Εκκλησία του Δήμου, με αποτέλεσμα το συνολικό αποτέλεσμα να είναι πιο κοντά στις προτιμήσεις των πολιτών. Το δεύτερο θέμα είναι η λύση του προβλήματος του εντολέα (πολίτες) και του εντολοδόχου (κυβέρνηση). Στις σημερινές αντιπροσωπευτικές δημοκρατίες, ο εντολοδόχος, η κυβέρνηση μπορεί να αποκλίνει από την εντολή του εντολέα-πολιτών προς ίδιο όφελος (διαφθορά κ.λπ.) και λόγω γενικότερης έλλειψης λογοδοσίας, μπορεί να το κάνει με μόνη συνέπεια να χάσει τις επόμενες εκλογές. Πλην ειδικών περιπτώσεων, δεν έχει όμως άλλες συνέπειες (π.χ. καταδίκη του υπεύθυνου πρωθυπουργού-υπουργών σε πρόστιμα κ.λπ.). Αντίθετα, στις άμεσες δημοκρατίες της αρχαιότητας κάθε πολίτης είχε το δικαίωμα να κατηγορήσει κάθε αρμόδιο δημόσιο λειτουργό αν έκρινε πως οι πράξεις του, ή ακόμα και οι συμβουλές του, είχαν ως αποτέλεσμα να προκληθεί βλάβη στην πόλη. Ανάλογα με την περίπτωση και το είδος της κατηγορίας, αρμόδια να αποφασίσουν (αθώωση ή καταδίκη) ήταν η Εκκλησία του Δήμου ή τα δικαστήρια.
Άλλωστε, στο τέλος της μονοετούς θητείας τους, όσοι δημόσιοι λειτουργοί είχαν εκτελεστικές θέσεις έπρεπε να κάνουν πλήρη απολογισμό πριν παραδώσουν το πόστο τους στον επόμενο πολίτη που είχε κληρωθεί να αναλάβει αυτό το πόστο. Η λογοδοσία δηλαδή ήταν διαρκής και ουσιαστική.
Αυτοί ήταν ορισμένοι βασικοί λόγοι που η αρχαία δημοκρατία λειτούργησε πολύ αποτελεσματικά και έδωσε τους δυο λαμπρούς αιώνες της Κλασικής περιόδου. Πρέπει άλλωστε να θυμηθούμε πως η αθηναϊκή δημοκρατία δεν έπεσε από εσωτερικά αίτια, όπως πχ. η δημοκρατία της Βαϊμάρης, αλλά από την υπέρτερη στρατιωτική και πληθυσμιακή ισχύ των Μακεδόνων, όταν ο Φίλιππος Β΄ κατόρθωσε να ενώσει τις διάφορες φατρίες και να επεκτείνει το κράτος του βόρεια και ανατολικά, πριν στραφεί προς τη νότια Ελλάδα. Η δημοκρατία άλλωστε αναβίωσε τον τρίτο και δεύτερο αιώνα στην Αθήνα, έστω και με διακοπές, και εξελίχθηκε στο επίπεδο της ομοσπονδίας μέσω της Αχαϊκής, της Αιτωλικής καθώς και άλλων δημοκρατικών Συμπολιτειών, μέχρι και πριν τη ρωμαϊκή κατάκτηση.
Στη σύγχρονη εποχή όλο και περισσότερες χώρες (όχι όμως η Ελλάδα) εφαρμόζουν μορφές άμεσης δημοκρατίας με πιο χαρακτηριστικές τις πρωτοβουλίες πολιτών (initiatives) που εφόσον συγκεντρώσουν ένα ελάχιστο αριθμό (ποσοστό) υπογραφών οδηγούν, για το συγκεκριμένο θέμα, σε αναγκαστικό δημοψήφισμα (referendum) με δεσμευτικό αποτέλεσμα. Υπάρχει δε πλήθος οικονομετρικών μελετών που δείχνουν την οικονομική υπεροχή της άμεσης δημοκρατίας στους ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης, όπως επίσης στην μείωση της σπατάλης και της διαφθοράς των κρατικών φορέων κ.λπ.
* Ο δρ. Νικόλαος Κ. Κυριαζής είναικαθηγητής Τμήματος Οικονομικών Επιστημών Πανεπιστημίου Θεσσαλίας
Ο δρ. Εμμανουήλ-Μάριος Οικονόμου είναι διδάσκων, Τμήματος Οικονομικών Επιστημών Πανεπιστημίου Θεσσαλίας
** Έχουμε αναπτύξει αναλυτικά ολόκληρη την ανωτέρω επιχειρηματολογία στα: i) Ν. Κυριαζής & Ε.Μ. Οικονόμου, Δημοκρατία και Οικονομία, Ενάλιος 2015, ii) Οικονόμου Ε.Μ. και Ν. Κυριαζής, Οικονομία, Πόλεμος, Στρατηγική και Θεσμοί, Ευρασία 2018 και iii) Ε.Μ. Οικονόμου, Οικονομία, Πόλεμος και Θεσμοί, Ενάλιος 2018.