του
δρ. Παναγιώτη Β. Τσακλή*
Ένα Homunculi «ανθρωπάριο», είναι μια αναπαράσταση ενός μικρού ανθρώπου. Διαδεδομένο ως έννοια στην αλχημεία του δέκατου έκτου αιώνα και στη μυθοπλασία του δέκατου ένατου αιώνα, αναφέρεται στη δημιουργία μέσα μας, μιας μινιατούρας, ενός πλήρως διαμορφωμένου ανθρώπου, η οποία βασίστηκε στη θεωρία του λεγόμενου Προσχηματισμού.
Ο προσχηματισμός (preformationism) είναι μια παλαιά δημοφιλής θεωρία, σύμφωνα με την οποία οι οργανισμοί αναπτύσσονται από μικροσκοπικές εκδοχές του εαυτού τους. Αντί της συναρμολόγησης από μέρη, οι προσχηματιστές πίστευαν ότι η μορφή των έμβιων όντων υπάρχει πριν από την ανάπτυξή τους, καθώς όλοι οι οργανισμοί δημιουργήθηκαν συγχρόνως, και οι επόμενες γενιές αναπτύσσονται από homunculi, ή animalcules, που υπάρχουν από την αρχή της δημιουργίας.
Η σύγχρονη προσέγγιση του homunculus μέσω της Νευροανατομίας, αναφέρεται στην εικόνα αυτού του ατόμου η οποία σχηματίζεται με το μέγεθος των τμημάτων του σώματος παραμορφωμένο, ώστε το καθένα να αντιπροσωπεύει πόση περιοχή του εγκεφαλικού φλοιού είναι αφιερωμένη σε αυτό. Βασίζεται λοιπόν σε έναν νευρολογικό «χάρτη», όπου για παράδειγμα, τα πόδια είναι μικρά, αλλά το στόμα και τα χέρια είναι μεγάλα, μιας και η αισθητικο-κινητική τους δραστηριότητα απαιτεί μεγαλύτερες συναπτικές και νευρωνικές λειτουργίες και ρόλους. Οι νευρικές ίνες – που άγουν σωματοαισθητικές πληροφορίες από όλο το σώμα – τερματίζουν σε διάφορες περιοχές του βρεγματικού λοβού στον εγκεφαλικό φλοιό μας, σχηματίζοντας αυτόν τον αναπαραστατικό χάρτη του σώματος.
Ο φλοιικός homunculus αντιπροσωπεύει είτε την κινητική είτε την αισθητηριακή κατανομή κατά μήκος του εγκεφαλικού φλοιού του εγκεφάλου. Ο κινητικός είναι μια τοπογραφική αναπαράσταση κατά μήκος της προκεντρικής έλικας του μετωπιαίου λοβού, ενώ ο αισθητηριακός αναπαραστά τα τμήματα του σώματος κατά μήκος της μετακεντρικής έλικας του βρεγματικού λοβού.
Kατά τη διάρκεια απλών λειτουργικών κινήσεων όπως η ορθοστασία, το περπάτημα και κινήσεις προσέγγισης και πιασήματος, το κεντρικό νευρικό σύστημα συντονίζει τόσο τα στασικά συστατικά που σταθεροποιούν το σώμα μας, όσο και τα πρωταρχικά στοιχεία κίνησης που σχετίζονται με τη συγκεκριμένη κινητική εργασία. Ο συντονισμός αυτός βασίζεται άμεσα στην εσωτερική αναπαράσταση της στάσης του σώματος μας, που αποτυπώνει ο homunculi και που αναβαθμίζεται συνεχώς από μηχανισμούς ανάδρασης.
Στις περιπτώσεις όμως εγκεφαλικών δυσλειτουργιών και παθολογίας, ανάλογα και την περιοχή βλάβης του εγκεφαλικού φλοιού, έχουμε απορρύθμιση ή και λανθασμένη αντίληψη-εικόνα του εαυτού μας στον χώρο, δεδομένου ότι επηρεάζονται κατά περίπτωση, συστατικά στοιχεία του χάρτη του homunculus.
Σε μελέτες που έχουμε κάνει σε άτομα με προηγούμενο άνω των 5 ετών και έως και 11 έτη Εγκεφαλικό επεισόδιο, παρατηρήθηκε αναμενόμενη διαφοροποίηση μεταξύ της αντίληψης την οποία είχαν για τη θέση των τμημάτων του σώματος τους στο χώρο και την κατανομή του βάρους τους στα δύο πόδια, σε σχέση με την πραγματικότητα που καταγράφηκε στις μετρήσεις μας. Το συναρπαστικό ήταν πως κατόπιν προγραμμάτων επανεκπαίδευσης των κινητικών τους προτύπων και του κινητικού τους ελέγχου, υπήρξε σημαντική αντιστοίχιση μεταξύ σωματο-αισθητικής αντίληψης και πραγματικότητας, με αποτέλεσμα τη βελτίωση της λειτουργικότητας τους, ακόμα και μετά από τόσα χρόνια, γεγονός που ενισχύει τη θεωρία της πλαστικότητας του Εγκεφάλου μας. Αντίστοιχες μελέτες έχουν γίνει και από άλλους ερευνητές με παρόμοια αποτελέσματα και το γενικό συμπέρασμα και προτροπή είναι πως, το κλειδί της αποκατάστασης της λειτουργικότητας του ατόμου είναι η επανεκπαίδευση σε κεντρικό επίπεδο, ώστε να επανασχεδιαστεί ο αντιληπτικός χάρτης μας, καθώς από μόνη της η μυϊκή ενδυνάμωση και κλασσική κινητοποίηση δεν αρκούν και δυστυχώς, είναι πεπερασμένα τόσο σε χρόνο βελτίωσης, όσο και κινησιολογικό αποτέλεσμα.
Σε αντίθεση με τη σωματο-αισθητική (Νευροανατομική) προσέγγιση και αποτύπωση του homunculus, άλλες επιστήμες όπως η Ψυχολογία και η Κοινωνιολογία, χρησιμοποιούν τον όρο και τον προσαρμόζουν, στη βάση συναισθηματικών και συμπεριφορικών δυσκολιών του ανθρώπου. Από αυτό έχει προκύψει η λεγόμενη «προσέγγιση Homunculi». Πρόκειται για ένα είδος Γνωστικής – Συμπεριφορικής Θεραπείας (CBT), όπου διαμορφώνει προγράμματα για παιδιά και νέους στο φάσμα του Αυτισμού ή με συναισθηματικές και συμπεριφορικές δυσκολίες.
Η προσέγγιση στοχεύει στην οικοδόμηση κοινωνικής και συναισθηματικής ανθεκτικότητας σε παιδιά και νέους, ειδικά για άτομα με αυτισμό υψηλής λειτουργίας ή σύνδρομο Asperger που συχνά δυσκολεύονται να εντοπίσουν ανησυχητικά συναισθήματα όπως θυμό, φόβο και άγχος. Εδώ, το homunculus αντιστοιχεί σε ένα σχέδιο του εσωτερικού του κρανίου, « το σπίτι του Homunculi», που μπορεί να περιέχει για παράδειγμα, ένα τμήμα ματιών, ένα τμήμα ύπνου, ένα δωμάτιο αναχώρησης ή αίθουσα συνεδριάσεων. Ως μέρος της προσέγγισης Homunculi ένα παιδί / νεαρό άτομο καλείται να εφεύρει τους δικούς του χαρακτήρες Homunculi agents (πράκτορες) και ιστορίες. Αυτοί οι παράγοντες Homunculi χρησιμοποιούνται για να βοηθήσουν το παιδί να πει μια ιστορία επίλυσης προβλημάτων στην οποία οι πράκτορες βοηθούν με τις πραγματικά οδυνηρές σκέψεις, τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά. Η δραστηριότητα της αφήγησης βοηθά το παιδί να μάθει να αντιμετωπίζει κοινωνικά προβλήματα. Σε κάθε χαρακτήρα δίνεται ένα όνομα και μια περιγραφή εργασίας ή μια δέσμη ενεργειών για το τι μπορεί να κάνει αυτός ο χαρακτήρας για να αντιμετωπίσει τις διαθέσεις, τα προβλήματα ύπνου, τις φιλίες, την επικοινωνία, τα κινητικά τικ κ.α.
Βέβαια, η τεχνική της προσέγγισης Homunculus θα μπορούσε να συναντήσει το νευροβιολογικό μας Humonculi, όπως αυτό περιεγράφηκε παραπάνω και να επεκταθεί και σε άλλα πεδία και εφαρμογές, όπου αλληλοεπιδρά η γνωστική με την εμβιομηχανική λειτουργία και παράγονται δεξιότητες και έργο υψηλών απαιτήσεων (π.χ. αθλητισμός, εργασιακός χώρος κ.α.). Έτσι, ο λεγόμενος Ανθρώπινος Παράγοντας (Human Factor) θα αλληλοεπιδράσει με το περιβάλλον του και τους σκοπούς που καλείται να επιτελέσει, με βέλτιστο αποτέλεσμα.
Ο Επίκτητος (135μ.Χ) είπε πως «οι άνθρωποι δεν ενοχλούνται από τα πράγματα αλλά από τις απόψεις που παίρνουν από αυτά» Άτομα με χρόνια κινητικά προβλήματα αλλά και ψυχολογικά προβλήματα, συμπεριλαμβανομένης της κατάθλιψης, του άγχους, του θυμού, των δυσκολιών με την κοινωνική αλληλεπίδραση και των δυσπροσαρμοστικών προτύπων συμπεριφοράς γενικά, παρουσιάζουν συχνά «διαστρεβλωμένες γνωστικές κρίσεις». Τότε, το homunculi του καθενός μας, θα πρέπει να επαναποτυπωθεί.
* Ο δρ. Παναγιώτης Β. Τσακλής είναι καθηγητής Εμβιομηχανικής και Εργονομίας, ΤΕΦΑΑ – Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Τμήμα Μοριακής Ιατρικής και Χειρουργικής, Karolinska Institute, Sweden.