Ποια θα είναι η «μελλοντική μνήμη» της πανδημίας; Ποια «ίχνη» έχουν νόημα να αναζητηθούν και να διατηρηθούν; Απαντήσεις σε αυτά και άλλα ερωτήματα που προέκυψαν μέσα στην πρωτόγνωρη συνθήκη της καραντίνας, δίνουν η αναπληρώτρια καθηγήτρια Κοινωνικής Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας κ. Πηνελόπη Παπαηλία, η αναπληρώτρια καθηγήτρια Κοινωνικής Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων κ. Σίσσυ Θεοδοσίου και η μεταπτυχιακή φοιτήτρια Κοινωνικής Ανθρωπολογίας (Πάντειο Πανεπιστήμιο) κ. Μαρία Δεμερτζή.
Η βάση δεδομένων «Πολιτισμική Μνήμη στο Παρόν – Φάκελος Covid-19» (http://extras.ha.uth.gr/covid19/) είναι ένα πειραματικό αρχείο που καταγράφει την πληθωρική παραγωγή λόγων από την απότομη «ανατροπή» της καθημερινότητας και τις νέες μορφές επικοινωνίας και διάδρασης μέσα από το διαδίκτυο.
Στο αρχείο, το οποίο εστιάζει στην εμπειρία της πανδημίας στη χώρα και ιδιαίτερα στη Θεσσαλία, είναι εμφανής η κριτική διάθεση, αλλά και «παιγνιδιάρικες» αποτυπώσεις της εμπειρίας της καραντίνας. Η νοσταλγία για το «πριν» και εικασίες για το «μετά» διατρέχουν μεγάλο μέρος του υλικού.
«Πίσω από ένα φαινομενικά «ανάλαφρο» υλικό κρύβεται ένα τραύμα που είμαστε μακριά από το να θεραπεύσουμε» τονίζει η κ. Πηνελόπη Παπαηλία, που προσκαλεί τις αναγνώστριες και τους αναγνώστες της «Θ» να ανατρέξουν στα προσωπικά τους αρχεία (κινητό, προφίλ στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, δημιουργίες δικές τους ή των παιδιών της περιόδου αυτής) και να συνεισφέρουν σε τεκμήρια στο πλαίσιο του αρχείου του τμήματος Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου.
Με φοιτήτριες και φοιτητές στο Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας (ΙΑΚΑ) του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας έχετε δημιουργήσει τη βάση δεδομένων Πολιτισμική Μνήμη στο Παρόν – Φάκελος Covid-19. Πώς προέκυψε η ιδέα; Πώς συγκεντρώθηκε το υλικό;
Παπαηλία: Η ιδέα προέκυψε στο πλαίσιο του προπτυχιακού μου μαθήματος «Ανθρωπολογία της Μνήμης» από έκτακτη ανάγκη – τόσο συναισθηματική, όσο και παιδαγωγική – όταν την άνοιξη του 2020 μεταφερθήκαμε από τις φυσικές τάξεις στις ψηφιακές πλατφόρμες. Με τα εργαλεία της ανθρωπολογικής παρατήρησης, θέλαμε να καταλάβουμε «τι μας γίνεται». Η έρευνα έγινε αφορμή επίσης να έρθουμε σε επαφή ως ομάδα, πέρα από την άβολη ώρα του online μαθήματος για να κάνουμε κάτι συνεργατικό και δημιουργικό μαζί.
Ποιος θα περίμενε, όμως, ότι θα οδηγούσε σε χρηματοδοτήσεις, όπως αυτές από το Modern Greek Studies Association και το δίκτυο για Πειραματικές Ανθρωπιστικές Επιστήμες στο Πανεπιστήμιο Bard στις ΗΠΑ, αλλά και σε μια συνεργασία με το Τμήμα Μουσικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων και τη συνάδελφο Σίσσυ Θεοδοσίου;
Το υλικό το συγκέντρωσαν οι φοιτήτριες και φοιτητές Ιφιγένεια Καρπέτη, Αριστείδης Μιχαλομιχελάκης, Γεωργία Παβέλη, Μιχάλης Παναγιωτόπουλος, Δήμητρα Τζήτσκα, Eλένη Γούβη, Λυδία-Φιλιώ Θεοδοσίου, Ελισάβετ Σαβουλίδη, Δέσποινα Κασσάνδρου, Δήμητρα Παπαπαύλου, Νίκος Πασχούλης και Τριανταφυλλιά-Χριστίνα Ξάνθη, ενώ η κατασκευή της βάσης δεδομένων ολοκληρώθηκε με τη βοήθεια του Θέμη Ντάλλα, ΕΔΙΠ στο Τμήμα μας και της αποφοίτου μας Μαρία Δεμερτζή. Χρησιμοποιήσαμε το λογισμικό OMEKA, επιλογή που υιοθετούν οι μεγάλες βιβλιοθήκες του κόσμου για τις ψηφιακές τους συλλογές. Έχουμε βέβαια «καταστρατηγήσει» τις συνηθισμένες κατηγορίες, εντάσσοντας εφήμερο και φαινομενικά ασήμαντο υλικό από τη ροή των κοινωνικών μέσων, διεκδικώντας την αξία τους ως ιστορικά και πολιτισμικά «τεκμήρια».
Η άλλη αφορμή για την κατασκευή σχετίζεται με το θέμα του συγκεκριμένου μαθήματος – τη μνήμη – που, ως ανθρωπολόγοι, προσεγγίζουμε, όχι τόσο ως ψυχολογικό φαινόμενο, όσο ως προϊόν των κοινωνικών σχέσεων. Σε κάθε ομάδα που ανήκουμε, από την οικογένεια μέχρι το έθνος, γίνεται σκληρή διαπραγμάτευση – στο εκάστοτε παρόν και με γνώμονα το μέλλον – γύρω από το επικρατέστερο αφήγημα του παρελθόντος.
Ποια θα ήταν η «μελλοντική μνήμη» της πανδημίας; Ποια τα κριτικά συμβάντα της; Ποια «ίχνη» θα είχαν νόημα να διατηρήσουμε; Η χρήση του όρου πολιτισμικής μνήμης υπογραμμίζει τη κεντρικότητα της πολιτισμικής παραγωγής, ιδιαίτερα της μαζικής κουλτούρας – μουσική, κινηματογράφος, τηλεόραση.
Ενώ συχνά παρουσιάζεται η διαδικασία της ανάμνησης ως μια εγκεφαλική και μοναχική διαδικασία, εμείς θέσαμε ως υπόθεση εργασίας ότι το διαδίκτυο θα αποτελέσει κεντρικό πεδίο συγκρότησης της μνήμης της πανδημίας του Covid-19.
Σε τι εστιάζει το αρχείο από θεματική, γεωγραφική, χρονική άποψη;
Παπαηλία: Το αρχείο καταγράφει την πληθωρική παραγωγή λόγων σχετικά με την απότομη «ανατροπή» της καθημερινότητας, ιδιαίτερα το νευρικό χιούμορ της διαδικτυακής κουλτούρας, τις νέες μορφές επικοινωνίας και διάδρασης σε πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης (e-μαγειρική με τον Άκη, τηλε-μαθήματα στη σχολή, e-καφές με φιλενάδες, διαδικτυακές συναυλίες στο σαλόνι), τις νέες υλικότητες που μπήκαν στη ζωή μας (αντισηπτικό, μάσκες), τις αναδυόμενες κοινωνικότητες και χωρικότητες (πλατείες, ταράτσες, άδειοι δρόμοι), τη διασάλευση των ορίων μεταξύ του ιδιωτικού και του δημοσίου (home office, μηνύματα από την πολιτική προστασία στο κινητό μας) και, προπαντός, την αίσθηση ότι ο ίδιος ο χρόνος – από την καθημερινή ρουτίνα μέχρι τον ορίζοντα της ανθρώπινης ιστορίας – είχε χάσει το σχήμα του. Η νοσταλγία για το «πριν» και οι ατέλειωτες εικασίες για το «μετά» διατρέχουν μεγάλο μέρος του υλικού.
Το αρχείο εστιάζει στην ελληνική εμπειρία της πανδημίας – και ιδιαίτερα τη θεσσαλική. Κάποια αστεία όπως τα «σκόιλ ελικίκου», μιμίδια για το αμφισβητούμενο πρόγραμμα τηλεκατάρτισης για επιστήμονες, βγάζουν νόημα μόνο στο πλαίσιο της εγχώριας πολιτικής και οικονομικής πραγματικότητας. Δεν πρέπει να ξεχνάμε, όμως, ότι η πανδημία είναι συμβάν που διαδραματίζεται σε πλανητικό επίπεδο, που έχει δημιουργήσει την πρωτόγνωρη αίσθηση του συνανήκειν σε ένα παγκόσμιο γίγνεσθαι.
Σημαντικό τμήμα του υλικού μας αντλεί από ένα ευρύτερο αποθετήριο λόγων, εικόνων και ήχων (χαρτί υγείας, εθνικοί επιδημιολόγοι, Νέτφλιξ, ψωμί, απαγορεύσεις κυκλοφορίας) και υποδεικνύει την επεξεργασία του βιώματος και σε παγκόσμιο κλίμακα.
Χρονικά, το αρχείο συγκεντρώνει υλικό από το πρώτο lockdown (23 Μαρτίου – 18 Μαΐου 2020). Δικαιωθήκαμε στην απόφασή μας να βάλουμε ένα «στοπ» τότε. Γνωρίζαμε ότι η κατάργηση της υποχρεωτικής αποστολής των SMS για την έξοδο από το σπίτι δεν θα σήμαινε το «τέλος» της πανδημίας. Ωστόσο σήμερα όταν μιλάμε για την καραντίνα – την «πραγματική» καραντίνα όταν «μείναμε σπίτι» (τουλάχιστον όσες/όσοι μπορούσαν) – εννοούμε αυτήν την περίοδο.
Περιγράψτε μας την εμπειρία της κατασκευής του αρχείου από την πλευρά των φοιτητριών και φοιτητών; Γιατί τους κέντρισε τόσο το υλικό από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης;
Δεμερτζή: Με αναστολή της διά ζώσης εκπαιδευτικής διαδικασίας έπρεπε να προσαρμοστούμε στη νέα συνθήκη των online μαθημάτων, να βρούμε άλλους ρυθμούς. Η πρόκληση του αρχείου ήρθε σε μια περίεργη – ψυχικά – συνθήκη, αλλά λειτούργησε σαν αποκούμπι για όλες μας. Η διαδικασία αυτή προϋπέθετε αρκετές ώρες μπροστά στην οθόνη, «μέσα» στις ψηφιακές πλατφόρμες με τον διττό ρόλο της φοιτήτριας και της ερευνήτριας. Δημιούργησε την αίσθηση της υποχρέωσης του να είσαι online κάθε μέρα της εβδομάδας, κάθε ώρα, να «υπάρχεις» στις πλατφόρμες για να «μη χάσεις» κάτι ενδιαφέρον στην timeline σου.
Οι φοιτήτριες και οι φοιτητές έδειξαν αμείωτο ενδιαφέρον για τον διαμοιρασμό αστείων εικόνων – των λεγόμενων μιμιδίων (memes) – που χλεύαζαν τη συνθήκη της καραντίνας, με κορωνίδα τις πολλαπλές βόλτες κατοικιδίων και τις επισκέψεις-ραντεβού στο σούπερ μάρκετ που σχολίαζαν τρόπους που εφευρίσκει το άτομο για να βγει από την οικία του. Ως η μικρότερη μονάδα πολιτισμικού φορέα, τα μιμίδια διασπείρονται σε ένα μικρο-επίπεδο. Ωστόσο, η επιρροή που ασκούν ανάγεται στο μάκρο-επίπεδο, δηλαδή σε ένα ευρύ κοινωνικό φάσμα, εντός του οποίου μπορούν να διαμορφώσουν νοοτροπίες, συμπεριφορές και κοινωνικές πράξεις. Έχουν δηλαδή τη δυναμική να αναπαράγονται σε διαφορετικά κοινωνικά πλαίσια και να επανα-νοηματοδοτούνται.
Για παράδειγμα, υπάρχει ένα μιμίδιο που με είχε κάνει να γελάσω πολύ. Βασίζεται σε στιγμιότυπο από το Greece’s Next Top Model 2 με οικόσιτα ζώα. Ένα από αυτά ήταν και η κότα με την οποία φωτογραφήθηκε ένα μοντέλο. Στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης προστέθηκε η λεζάντα 13033 με την επιλογή 6. Αυτή η μικρή επεξεργασία μιας υπάρχουσας εικόνας φέρει μέσα της τη συνθήκη της καραντίνας – τόσο το βίωμα των υποκειμένων, όσο και τα υγειονομικά μέτρα που άσκησε η κρατική αρχή.
Πολλάκις αποτέλεσε θέμα των μιμιδίων η εξωτερική εμφάνιση και ο καλλωπισμός, με μία σύγκριση ανάμεσα στο «πριν» και «μετά» την καραντίνα, αφού όλα τα κέντρα αισθητικής και κομμωτήρια ήταν κλειστά. Τον πρώτο καιρό παρατηρήσαμε εντατική αναφορά στη χρήση αντισηπτικών, γαντιών, μασκών, αλλά και απολύμανσης κάθε προϊόντος που έμπαινε σπίτι από το σούπερ μάρκετ: Φωτογραφίες από προσωπικούς χώρους με κουτιά από γάντια, σακουλάκια με μάσκες και αντισηπτικά – συνήθως κοντά στην είσοδο του σπιτιού – κατέκλυαν τις timeline, δημιουργώντας ένα συλλογικό πράττειν και ανήκειν τόσο στον ψηφιακό χώρο, όσο στον φυσικό χώρο.
Τα μουσικά κομμάτια κατέληξαν επίσης να αποτελούν τόσο σημαντικό κομμάτι του αρχείου…
Θεοδοσίου: Οι μνήμες μας από την εποχή του πρώτου lockdown είχαν κατά έναν μεγάλο βαθμό μουσικό πρόσημο. Η δημιουργικότητα και online διαμοιρασμού ήταν πρωτόγνωρο. Μουσικοί – επώνυμοι και ανώνυμοι – βρήκαν τρόπο να τρυπώσουν στις ζωές μας και να εκπέμψουν έναν λόγο παρηγοριάς. Για τους φοιτητές και τις φοιτήτριες του τμήματος Μουσικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων ήταν επίσης η πρώτη φορά που παρακολούθησαν μαθήματα, έκαναν πρόβες και συμμετείχαν σε συναυλίες μέσα από διαδικτυακές πλατφόρμες. Ταυτόχρονα αναπτύχθηκαν έντονοι προβληματισμοί για την ευαλωτότητα της μουσικής εργασίας.
H πρόσκληση λοιπόν για συμβολή μας σε αυτό το συνεργατικό παιδαγωγικό – ερευνητικό εγχείρημα έγινε ενθουσιωδώς δεκτή από φοιτήτριες και φοιτητές του μαθήματός μου «Ανθρωπολογία της Μουσικής». Τελικά συγκεντρώθηκε ένα πλούσιο υλικό, που επεξεργάστηκε από τις φοιτήτριες Δέσποινα Κανάκη και Αναστασία Κυριτσοπούλου. Απαρτίζεται από διαδικτυακές συναυλίες (χωρίς αντίτιμο τότε), μαθήματα, πρόβες, ηχοτοπία (εορταστικά και μη), συνεντεύξεις μουσικών που αναδεικνύει την ανάγκη δημιουργικότητας, αλλά και την αναζήτηση νέων τρόπων επικοινωνίας μεταξύ των καλλιτεχνών αλλά και με το κοινό τους.
Το σημαντικότερο μέρος των τεκμηρίων αφορά τα τραγούδια της καραντίνας (corona songs), παγκόσμιο φαινόμενο πλέον. Στην πλειοψηφία τους είναι παρωδίες που προκύπτουν ως διασκευές γνωστών τραγουδιών, λαϊκών ή παραδοσιακών: «Αχ, Ντίνα μπήκα καραντίνα», «Απόσταση ασφαλείας», «Ανοίξτε μου την εκκλησιά», «Ίσοι όλοι, άδεια η πόλη», «Ό,τι αγαπάω είναι σε καραντίνα». Τα τραγούδια λειτουργούν άλλοτε ως παιγνιδιάρικες αποτυπώσεις της εμπειρίας της καραντίνας, άλλοτε ως δημόσιες εκκλήσεις υπακοής στα πρωτόκολλα υγειονομικής προστασίας. Μια διάσταση κριτικής βλέπει κανείς μόνο σε λίγες πρωτότυπες δημιουργίες, οι οποίες φέρνουν στο προσκήνιο ζητήματα, όπως οι δομικές ανισότητες, οι ανεπάρκειες του συστήματος υγείας, η παγκοσμιότητα του προβλήματος κ.λπ.
Πώς βλέπετε την εξέλιξη του αρχείου; Ποια είναι τα μελλοντικά σας σχέδια;
Παπαηλία: Δεν έχουμε αναρτήσει ακόμα όλα τα τεκμήρια στη βάση. Πέρα από την έλλειψη χρόνου, υπάρχει ένας συνεχής δισταγμός από τη μεριά μας στο να αντιμετωπίσουμε αυτό το υλικό όσο ακόμα παλεύουμε με τα «κύματά» της ίδιας πανδημίας και τις απώλειες που δεν έχουμε θρηνήσει. Πίσω από ένα φαινομενικά «ανάλαφρο» υλικό κρύβεται ένα τραύμα που είμαστε μακριά από το να θεραπεύσουμε.
Έχουμε όμως επίγνωση της αξίας του υλικού και θα επιμείνουμε. Το αρχείο είναι μια πολύτιμη «χρονοκάψουλα» – και θέλουμε να το εμπλουτίσουμε περαιτέρω. Προσκαλούμε αναγνώστριες και αναγνώστες της εφημερίδας να ανατρέξουν στα προσωπικά τους αρχεία (κινητό, προφίλ στα κοινωνικά μέσα, δημιουργίες δικές τους ή των παιδιών της περιόδου αυτής) και να μας στείλουν στο πεδίο «Συνεισφέρετε ένα τεκμήριο» http://extras.ha.uth.gr/covid19/ τεκμήρια που εντάσσονται στη λογική του αρχείου. Σχεδιάζουμε, τέλος, μια δημόσια εκδήλωση για την άνοιξη.