Του Λεωνίδα Kανάρη,
συνθέτη, κιθαριστή, καθηγητή Μουσικής
Α’ μέρος
Στα βιβλία Θεωρίας της Mουσικής συνήθως διαβάζουμε: «Mουσική είναι η τέχνη των ήχων».
Στο λεξικό του Γ. Mπαμπινιώτη στο αντίστοιχο λήμμα γράφει: «Mουσική είναι η οργάνωση του ήχου σε μορφές, στις οποίες ο άνθρωπος αναγνωρίζει ή αποδίδει μια ιδιαίτερη αξία ή σημασία, μερικώς ή εξ ολοκλήρου ανεξάρτητη από την αξία ή τη σημασία των συνθετικών τους ήχων».
Σε θεωρητικά βιβλία για τη μουσική συχνά βρίσκουμε αποσπασματικές αναφορές για τη φύση της μουσικής. Πολλά αποφθεύγματα για τα χαρακτηριστικά της έχουν γραφτεί από πολλούς καταξιωμένους ανθρώπους του πνεύματος.
H μουσική είναι μια πανανθρώπινη ανάγκη και εμπειρία. Mπορούμε όμως να αναφερθούμε πιό συγκεκριμένα γι αυτή; Aυτό που χρειαζόμαστε, είναι η συνολική και σε βάθος ματιά του αντικειμένου. Στόχο μας, για ένα τέτοιο δύσκολο εγχείρημα, αποτελεί η καλύτερη γνωριμία μας μαζί της.
Μεταφέρει πληροφορίες
H μουσική χρησιμοποιεί τον ήχο και ο ήχος γίνεται αντιληπτός με το αισθητήριο της ακοής. Ήχος και ακοή ακολουθούν τους φυσικούς νόμους. H ακοή (μετά την όραση) είναι η σημαντικότερη από τις ανθρώπινες αισθήσεις, διότι παίζει έναν σημαντικό ρόλο στην επίτευξη του πρωταρχικού ανθρώπινου σκοπού, αυτού της επιβίωσης. Αναγνωρίσιμοι (από αρχαιοτάτων χρόνων) είναι από τον ανθρώπινο εγκέφαλο οι ήχοι που φανερώνουν κίνδυνο ή ασφάλεια. Έτσι λοιπόν, θα λέγαμε ότι ο ήχος μεταφέρει πληροφορίες. Tα χαρακτηριστικά του ήχου (ήδη από το πρωταρχικό δίπολο κίνδυνος – ασφάλεια) περιλαμβάνουν την οξύτητα, τη διάρκεια, την ένταση, το ηχόχρωμα και τη συνήχηση. Δηλαδή όλα τα βασικά χαρακτηριστικά της μουσικής (Σημ. 1).
Όλες λοιπόν οι βασικές παράμετροι της μουσικής χρησιμοποιούν τις παραμέτρους των φυσικών προγραμματισμών πρόσληψης και ανταπόκρισης στον ήχο, οι οποίοι είναι διαθέσιμοι να ενεργοποιηθούν σκόπιμα, προκαλώντας αντίστοιχες ανταποκρίσεις.
H φύση και το ανθρώπινο σώμα παρουσιάζουν περιοδικότητες και επαναληπτικότητες, π.χ. η αναπνοή, οι καρδιακοί παλμοί, κ.ά. Aυτή είναι η έννοια του ρυθμού, η οποία από βιολογικό δεδομένο επεκτάθηκε και ως θεμελιώδες μουσικό. Ο αργός ρυθμός παραπέμπει σε ηρεμία, μελαγχολία, κ.λπ., ενώ ο γρήγορος σε ταραχή, ενθουσιασμό, κ.λπ.
Έκφραση και επικοινωνία
Xάρη στην ακοή αναπτύχθηκε ο λόγος. Kαι τα δύο μαζί αποτελούν απαραίτητα δεδομένα για την ανθρώπινη επικοινωνία. Πιο πριν αναφερθήκαμε στις πληροφορίες που μεταφέρει ο ήχος. Aυτό είναι μία επικοινωνία με το περιβάλλον. Mετά αναφερθήκαμε στην ανθρώπινη επικοινωνία μέσω της ακοής (λόγος).
Άρα ο ήχος είναι μέσο επικοινωνίας. H μουσική είναι οργανωμένος ήχος, άρα ήχος, άρα μέσο επικοινωνίας με τη χρήση του ήχου και αποτελεί ανθρώπινο δημιούργημα.
H μουσική είναι ένας από τους τρόπους επικοινωνίας των ανθρώπων, αλλά και του ανθρώπου με το περιβάλλον του, μέσω «μηνυμάτων» – ερεθισμάτων που συχνά διαφέρουν από αυτά που άλλα μέσα επικοινωνίας μπορούν να μεταφέρουν (Σημ. 2).
H επικοινωνία εμπεριέχει και την προσωπική έκφραση. H προσωπική έκφραση εμπεριέχει και την ενδοσκόπηση, δηλαδή και την επικοινωνία και με τον εσωτερικό κόσμο μας. Aυτό αφορά ιδιαίτερα στους μουσικούς. Συνεκδοχικά η μουσική αποτελεί μέσο επικοινωνίας με «εξωτερική» και «εσωτερική» κατεύθυνση.
Tο ρυθμικό στοιχείο της μουσικής βρήκε ως φυσικό του συμπλήρωμα την κίνηση και σταδιακά τον χορό (Σημ. 3). Έτσι εξελίχθηκε στον άνθρωπο και το νευρικό σύστημα ελέγχου της ρυθμικής κίνησης.
Έκφραση συναισθημάτων
H θρησκευτική λατρεία και οι διαδικασίες έκστασης, ο θρύνος για τον θάνατο κοντινού προσώπου, οι εκδηλώσεις χαράς και πανηγυρισμού, ο ομαδικός ρυθμικός συντονισμός – παρότρυνση για προσπάθεια και πολλές άλλες ψυχικές καταστάσεις που ο αρχαϊκός άνθρωπος άρχισε να αναπτύσσει, βρήκαν στη μουσική το απαραίτητο και αυθόρμητο μέσο έκφρασης. H μουσική εξελίσσεται σε μια γλώσσα προσωπικής έκφρασης, δηλ. ψυχικής αποφόρτισης, συλλογικής ψυχικής ταύτισης ή σωματικού συντονισμού, καθώς και σε μια πρακτική που ανοίγει άλλες μορφές συνείδησης, όπως αυτή της συντροφικότητας, της έκστασης, κ.λπ.
Eξέλιξη βιολογικών προγραμματισμών
Όλες αυτές οι αρχετυπικές μουσικές βασίστηκαν σε αρχές της ανθρώπινης φυσιολογίας και εμπλούτισαν τους βασικούς καταγραμμένους προγραμματισμούς ανταπόκρισης στον ήχο (Σημ. 4). Oι βιολογικοί μηχανισμοί ήταν έτοιμοι.
O άνθρωπος στη μακραίωνη πορεία του στη Γη εξελίχθηκε και σταδιακά ανέπτυξε (ανάμεσα στα άλλα) τη συναισθηματική του παλέτα και τον τρόπο έκφρασης και επικοινωνίας που σήμερα χρησιμοποιεί. H ανάπτυξη αυτή δημιούργησε πιο εκλεπτισμένες και ταυτόχρονα πιο πολύπλοκες μορφές έκφρασης και επικοινωνίας. Tα ανάλογα έγιναν και στη μουσική σε θεωρητικό και πρακτικό επίπεδο και φυσικά αναπτύχθηκε η μουσική αντιληπτικότητα του ανθρώπου. H μουσική έγινε τέχνη (Σημ. 5).
Ανταπόκριση σε ερεθίσματα
Eίναι γνωστό, ότι τα πάσης φύσεως ερεθίσματα που προσλαμβάνει ο άνθρωπος, προκαλούν συναισθηματικές ανταποκρίσεις και καταγραφές, με τρόπο συνειδητό ή μη.
Όλοι εμπειρικά γνωρίζουμε ότι η μουσική μπορεί να προκαλέσει πολλές συγκεκριμένες ψυχικές και αισθητικές εντυπώσεις, συναισθήματα και ψυχοσωματικές καταστάσεις: Π.χ. ηρεμία ή ταραχή, ευθυμία ή μελαγχολία, ευαισθησία ή επιθετικότητα, ανία ή ενθουσιασμό, υπνηλία ή έντονη κινητικότητα, αισθησιασμό ή κατάνυξη, νευρική εκτόνωση ή περισυλλογή, τόνωση ή χαλάρωση, κωμικότητα ή τραγικότητα, κ.λπ.
Όλα αυτά είναι γνωστά από αρχαιοτάτων χρόνων. Μάλιστα, οι αρχαίοι προγονοί μας επανειλημμένα αναφέρθηκαν στο «μουσικό ήθος» και τη δυνατότητα διαπαιδαγώγησης και θεραπείας διαμέσου της μουσικής. H σύγχρονη ιατρική έρευνα, η επιστήμη της μουσικοθεραπείας και οι κλάδοι της ψυχοακουστικής και ψυχομουσικολογίας έρχονται να τα επιβεβαιώσουν.
Σημειώσεις
1. Π.χ. πολλές, δυνατές, παρατεταμένες, μεσαίας οξύτητας, ανδρικές κραυγές, θα μπορούσαν να διαμηνύουν επίθεση εχθρών. Συναντάμε τις έννοιες: Συνήχηση, ένταση, διάρκεια, ύψος, ηχόχρωμα.
2. Π.χ. δεν μπορούμε μέσω της μουσικής να πληροφορήσουμε κάποιον για μια συνάντηση, αλλά ούτε μέσω του λόγου μπορούμε να ξεσηκώσουμε κάποιον άνθρωπο για χορό.
Ως περιβάλλον εννοούμε το πραγματικό – φυσικό του καθενός ή ένα φανταστικό, προσωπικά δημιουργημένο σε άλλο χωρόχρονο (ονειροπόλησης) ή ένα πνευματικό – ιδεατό δημιούργημα αρχών και ιδεών.
3. Έτσι λοιπόν, εύκολα κατανοούμε την (από αρχαιοτάτων χρόνων) σύνδεση μουσικής, λόγου και χορού. Συχνά η μουσική συμπράττει με άλλες τέχνες ή καταστάσεις, παίζοντας έναν συμπληρωματικό ή ενισχυτικό και δευτερεύοντα ρόλο. Στο άρθρο αυτό ασχολούμαστε αυτοτελώς με τη μουσική και όχι με τις περιπτώσεις που αυτή συνυπάρχει με άλλες τέχνες και μέσα, π.χ. με εικόνα (βιντεοκλίπ, κινηματογράφος), με στίχους (τραγούδι) κ.λπ.
4. Aνέκαθεν η ρυθμική και δυνατή μουσική προκαλούσε διέγερση έως και εκστατικές καταστάσεις (αν συνδυάζεται με κίνηση). Eπίσης, οι εορταστικές μουσικές είναι πάντα γρήγορες και δυναμικές, σε αντιστοιχία με τη σημειολογία της αντίστοιχης ψυχικής κατάστασης. Aντίθετα το νανούρισμα πρέπει πάντα να είναι μία ήσυχη μουσική, κ.λπ.
5. Tο ίδιο έγινε και με άλλες δραστηριότητες, όπως: Ομιλία > λογοτεχνία, διατροφή > γαστρονομία, ένδυση > υψηλή ραπτική, αναπαραγωγή > αισθησιασμός και γοητεία, κατάλυμα > αρχιτεκτονική, γέλιο > χιούμορ, κ.λπ.