Του Παναγιώτη Σωτηρόπουλου,
Ευρωπαϊκό Σχολείο Βρυξελλών ΙΙΙ
Charles Baudelaire
Αποκτούμε συνείδηση του εαυτού μας όταν βρισκόμαστε σε οριακές καταστάσεις, όπως υποστήριζε ο Karl Jaspers, ή μήπως οι έντονες δοκιμασίες επαναπροσδιορίζουν τις συντεταγμένες μας στη ζωή; Η ασθένεια συνιστά αναμφίβολα μια εμπειρία που υποβάλλει σε κρίσιμη λειτουργία τις βιολογικές μας αντοχές, που μας παρωθεί σε μια, πρωτόγνωρη συχνά για τα ψυχικά μας αποθέματα, έκθεση.
Άλλοι περιδεείς εμπρός στην αγωνία του θανάτου καταρρέουν εγκαταλείποντας κάθε προσπάθεια αντίστασης. Αφήνουν τον εαυτό τους έρμαιο της ειμαρμένης που κατά την εκτίμησή τους είναι «ανάξια πλερωμή» μιας ζωής που θα μπορούσε και έπρεπε να έχει μίαν άλλη τελευτή. Η στωϊκή αντίληψη, όπως μας μετέφερε ο Κικέρωνας και διασώθηκε από το Σενέκα, προβάλλει μιαν άλλη εκδοχή του αναπόφευκτου, του αναπόδραστου: «Εκείνον που θέλει οι Μοίρες τον οδηγούν, εκείνον που δεν θέλει, τον σύρουν» («dukunt volentem fanta, volentm trahunt»). Ακόμη κι αν η επικράτηση της κοσμικής τάξης ήταν ύψιστη τελεολογική αρχή, η αδυναμία να αντιμετωπίσει κανείς την πρόκληση της ασθένειας, με τον σωματικό πόνο, την εξάντληση, την ψυχική εξουθένωση που προκαλούν είναι κάτι ανθρώπινο, πολύ ανθρώπινο για να επικαλεσθούμε τη σαρδόνια νιτσεϊκή αποστροφή;
Αναπόφευκτη η σύγκριση με την επώδυνη, αλλά αξιοπρεπή στάση αείμνηστου φίλου που με απαράμιλλη αξιοπρέπεια, θαυμαστό κουράγιο και ψυχική δύναμη πορεύθηκε πριν χρόνια στον θάνατο, υπομένοντας τον πόνο και την παραμόρφωση που η ασθένεια προκάλεσε. Ήταν την ίδια εποχή που επιφανής ρασοφόρος εμφανίζονταν με τον φόβο διάχυτο στο πρόσωπο να επιστρέφει από θεραπεία στο εξωτερικό. Πόση η χαρά του φίλου όταν μετά από επώδυνη και εξαντλητική προσπάθεια μου παρέδωσε άρθρο του για τη διαμάχη της διδασκαλίας της ιστορίας. Με καταγωγή από την Ίμβρο, με σπουδές Θεολογίας και Κανονικού δικαίου σε Ελλάδα και Γαλλία, σε ηλικία που απερίσπαστοι όλοι μας από τη συνείδηση της θνητότητας βιώνουμε τη μοναδική εμπειρία των παιδιών μας, ήλθε αντιμέτωπος με την αδυσώπητη δοκιμασία της ανίατης αρρώστιας. Ανήμερα του Ευαγγελισμού, μου τηλεφώνησε, με τον ενθουσιασμό και τη χαρά ενός μικρού παιδιού, για να με ευχαριστήσει που φρόντισα το κείμενό του, δώρο ακριβό σε αισθηματική αξία, να δημοσιευθεί σε ιστορική εφημερίδα της συμπρωτεύουσας. Κείμενο σύντομο αλλά περιεκτικό, πυκνό σε νοήματα, με νηφαλιότητα και προσέγγιση θαυμαστή, πρωτότυπη ως σύλληψη προσέγγιση, ήταν ο καρπός της προσπάθειας εξοικείωσης που έδινε, όπως έμαθα λίγο αργότερα, με το λογισμικό αναγνώρισης φωνής, καθώς τα παραμορφωμένα από τη χημειοθεραπεία χέρια του αδυνατούσαν να πληκτρολογήσουν.
Είναι αυτονόητο αγαπητή αναγνώστρια, αγαπητέ αναγνώστη πως στη διαθήκη του δεν βρέθηκαν τιμαλφή, καταθέσεις και ακίνητα. Την εκφορά του δεν συνόδευσαν αγήματα και δεκάρικοι επικήδειοι, ούτε δημόσιες επιμνημονεύσεις για να ωραιοποιήσουν τη διαδρομή του. Ο βίος του σεμνός, αθόρυβα δημιουργικός και ανεπίληπτα αξιοπρεπής. Παρακαταθήκη του, το μάθημα ζωής και ήθους που άφησε στις δυο μικρές του κόρες, στην καρτερική σύζυγό του, σε όλους μας.
Σκέψεις που καιρό τώρα έβρισκαν συχνά αφορμή να δημοσιοποιηθούν αλλά η επιδημική συγκυρία καθιστά πλέον ακόμη πιο επίκαιρη την ανάδειξή τους. Για να αντιληφθούμε ίσως τι φαιδρύνει τη ζωή μας, τι αντιδιαστέλλει τα ουσιώδη από τα εφήμερα, αυτά που συχνά αφήνουν πίσω τους την αχλή της ματαιοδοξίας ως αποτύπωμα της διαδρομής μας. Σκέψεις που άλλοτε με μελαγχολική συγκατάνευση ακολουθούν περιγραφές εμπειριών προσώπων που βίωσαν ακραίες εμπειρίες στη δοκιμασία της αρρώστιας.
«Να μην του δώσης αρρωστιά, να μην τον δη ασθένεια» ήταν η ευχή στον παραμυθητικό λόγο της δημώδους ποίησης. Στάση απωθητική, εξορκισμού του κακού όταν νιώθεις πως η αρρώστια όταν σε βρίσκει ανατρέπει κοσμοθεωρίες και σημασιοδοτήσεις. Δεν λείπουν οι εξομολογητικές περιγραφές αυτών που βρέθηκαν σε ανάλογες αλγεινές δοκιμασίες.
Τι απομένει από εμάς όταν νοσηλευόμαστε για λοίμωξη που αντιστέκεται στις πιο δυνατές θεραπείες; Τι απομένει από την ταυτότητά μας όταν μεταφερόμαστε από τα μηχανήματα σάρωσης στο χειρουργείο, κυριολεκτικά αποδεκατισμένοι τόσο από τα αναλγητικά και τα αντιβιοτικά όσο και από τον πόνο; Και τι απομένει από αυτήν την εμπειρία όταν, η υγεία επανέρχεται, το σώμα ανακουφισμένο ανακτά σταδιακά τη ζωτικότητά του, επιστρέφουμε στον κόσμο, ξαναβρίσκουμε τις συνήθειες μας, βρίσκουμε τις βεβαιότητές μας; Η αντιπαράθεση με αυτά τα ερωτήματα, που γεννήθηκαν από τη δική της νοσηλεία ώθησε την Christa Wolf να δημοσιεύσει το βιβλίο της «Leibhaftig» (ελληνική μετάφραση «Με σάρκα και οστά»). Αν και η συγγραφέας, με αφορμή την επώδυνη εμπειρία της από περιτονίτιδα, χτίζει μια αλληγορία για την κατάρρευση της κρατικής δομής της χώρας της, της πρώην Ανατολικής Γερμανίας, αναπόφευκτα στο επίκεντρο της αφηγηματικής της δομής επικρατεί η ασθένεια ως δοκιμασία. Η δοκιμασία του σώματος και του ψυχισμού μέσα από την ασθένεια δίνει την ευκαιρία στη συγγραφέα να ερμηνεύσει τις πολλαπλές όψεις μιας ταυτότητας που γκρεμίστηκε από αυτήν την οδυνηρή εμπειρία. Η ανάγκη για ενσυναίσθηση, οι σχέσεις μεταξύ των φροντιστών και των ασθενών, η κοσμική αντίληψη για τη λειτουργία ενός νοσοκομείου είναι τόσα θέματα που η Christa Wolf προσεγγίζει μέσα από το δικό της βιογραφικό ταξίδι.
Δοκιμασία η αρρώστια που οι περισσότεροι περιορίζουμε στο πεδίο της ιατρικής θεραπείας. Λησμονώντας ή παραβλέποντας κάθε τι που μας συνδέει με τον κόσμο, αγνοώντας συχνά πως είναι η αφορμή για να επανακαθορίσουμε εσωτερικές ισορροπίες και προτεραιότητες, να αντιληφθούμε συμπτώματα μιας βαθύτερης αδιαθεσίας. Γατί ο πόνος δεν συνθλίβει το σώμα, συνθλίβει το άτομο, διαρρηγνύει τη ροή της καθημερινής ζωής και μεταβάλλει τη σχέση με τους άλλους. Είναι χαρακτηριστικό πως η γλώσσα αναγνωρίζει τρία επίπεδα νοήματος, τα οποία οι αγγλοσαξονικοί εκφράζουν με ενάργεια χρησιμοποιώντας διαφορετικές λέξεις κατά περίσταση για να υποδηλώσουν την ασθένεια. Υπάρχει η βιολογική έννοια της ασθένειας (disease), ως υλική και οργανική εξήγηση. Σε αυτήν προστίθεται μια συμβολική έννοια της αδιαθεσίας (illness), ως υποκειμενική ερμηνεία που εκφράζουν οι ασθενείς. Όμως, εξίσου σημαντική, είναι η συλλογική αίσθηση της ασθένειας (sickness), που περιγράφει την ασθένεια ως πολιτισμικό και κοινωνικό φαινόμενο και θέτει ένα ερώτημα σε ολόκληρη την κοινότητα. Επίπεδα που προσλαμβάνονται διακριτά αλλά βρίσκονται σε αλληλεπίδραση καθώς μας καλούν να επανασυνδεθούμε με τις αρχές μιας ζωής σε αρμονική συνύπαρξη με τον κόσμο. Που μας εγκαλούν να δώσουμε ένα άλλο νόημα στην αρρώστια, ένα διαφορετικό νόημα στη ζωή μας. Να αναστοχαστούμε το βαθύτερο νόημα μιας μονότονης επανάληψης στην τελετουργία όταν αναφέρεται στην τελευτή του βίου μας: .. ανώδυνη, ανεπαίσχυντη ειρηνική και καλήν απολογίαν.