Του Αλέξανδρου Καπανιάρη*
Η πανδημία του Covid-19 μάς έφερε αντιμέτωπους, ίσως και απροετοίμαστους, σε μια νέα πραγματικότητα σε όλους τους τύπους και τα επίπεδα μάθησης (Γενική, Επαγγελματική Εκπαίδευση, Τριτοβάθμια Εκπαίδευση, Κατάρτιση). Μια ολόκληρη γενιά μαθητών/τριών, φοιτητών/τριών και εκπαιδευομένων κινδυνεύει να υποστεί υποβάθμιση των σπουδών και της κατάρτισής της, πιθανά και διακοπή της μαθησιακής εμπειρίας (πρόωρη αποχώρηση).
Μια σημαντική έκθεση που πραγματοποιήθηκε το 2020, βασισμένη σε προκαταρκτικά στοιχεία για επτά χώρες που συλλέχθηκαν από το δίκτυο πρεσβευτών του Cedefop για την αντιμετώπιση της πρόωρης αποχώρησης από την Επαγγελματική Εκπαίδευση και Κατάρτιση (Ε.Ε.Κ.) έδειξε ότι μια ολόκληρη γενιά μαθητών Ε.Ε.Κ. ενδέχεται να υποστεί τη διακοπή της μαθησιακής της εμπειρίας εάν δεν διασφαλιστεί η συνέχισή της μέσω της εξ αποστάσεως μάθησης.
Αντίστοιχα, στον χώρο της Γενικής Εκπαίδευσης, καθώς και σε εκείνον της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης, μπορεί πιθανά να υπάρχουν παρόμοια ζητήματα πρόσβασης στην εκπαιδευτική διαδικασία λόγω της πανδημίας του Covid-19. Ειδικότερα, στους/στις μαθητές/τριες και φοιτητές/τριες που διαφαίνεται ότι πιθανά διατρέχουν κίνδυνο πρόωρης αποχώρησης, μπορούν να προστεθούν αυτοί/ές που ανήκουν σε λιγότερο ευνοημένο κοινωνικοοικονομικό υπόβαθρο, όπως οι πρόσφυγες και οι μετανάστες, εκείνοι που ανήκουν σε εθνοτικές μειονότητες, οι εκπαιδευόμενοι με αναπηρίες και ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες.
Η σημαντική έκθεση του Cedefop για το ψηφιακό χάσμα κατά τη διάρκεια του Covid-19 για τους εκπαιδευόμενους που διατρέχουν κίνδυνο πρόωρης αποχώρησης από την Ε.Ε.Κ. στην Ευρώπη, είναι σημαντική πρωτίστως για την Επαγγελματική Εκπαίδευση και Κατάρτιση, αλλά και γενικότερα για τον χώρο της εκπαίδευσης.
Αλλά ας μείνουμε στα ποιοτικά χαρακτηριστικά αυτής της έρευνας που διεξήχθη στην Ε.Ε. (Γερμανία, Ελλάδα, Ισπανία, Πορτογαλία, Ρουμανία) και δύο επιπλέον χώρες (Ηνωμένο Βασίλειο και Τουρκία) σχετικά με τις πρωτοβουλίες για την υποστήριξη μαθητών που διατρέχουν κίνδυνο πρόωρης αποχώρησης από την Ε.Ε.Κ. Έτσι, σύμφωνα με την έκθεση του Cedefop, oι δραστηριότητες που αναπτύχθηκαν για την υποστήριξη μαθητών που διατρέχουν κίνδυνο πρόωρης αποχώρησης ήταν: α) Διασφάλιση της πρόσβασης σε εξ αποστάσεως εκπαίδευση με δωρεάν παροχή του απαραίτητου εξοπλισμού, καθώς και δωρεάν απεριόριστη πρόσβαση στο διαδίκτυο, β) μετάφραση του εκπαιδευτικού υλικού στις γλώσσες που ομιλούνται από εθνοτικές μειονότητες, πρόσφυγες και μετανάστες, καθώς στη νοηματική για εκπαιδευόμενους με προβλήματα ακοής, γ) παροχή ευκαιριών εκπαίδευσης σε εκπαιδευόμενους αναφορικά με την ανάπτυξη ψηφιακών δεξιοτήτων, δ) παρακολούθηση της συμμετοχής των εκπαιδευόμενων στην εξ αποστάσεως εκπαίδευση, ε) παροχή εξατομικευμένης υποστήριξης από απόσταση των εκπαιδευομένων που διατρέχουν κίνδυνο πρόωρης αποχώρησης από την ΕΕΚ και των γονιών τους, τόσο σε ακαδημαϊκά θέματα, όσο και σε θέματα ψυχικής υγείας.
Οι παραπάνω δραστηριότητες που αναπτύχθηκαν για να αναχαιτίσουν τον κίνδυνο πρόωρης αποχώρησης των μαθητών/τριών στις παραπάνω χώρες που αναφέρθηκαν, ίσως θα πρέπει να αποτελέσουν γενικευμένες δράσεις και βασική πολιτική της χώρας μας σε όλα τα επίπεδα και βαθμίδες της εκπαίδευσης και κατάρτισης. Μ’ αυτό τον τρόπο θα μειωθεί το ψηφιακό χάσμα που πιθανά έχει δημιουργηθεί κατά τη διάρκεια του Covid-19, το οποίο και θα μετρήσουμε με ποσοτικά και ποιοτικά χαρακτηριστικά όταν θα επέλθει η κανονικότητα και η εξάλειψη της πανδημίας.
Χρήσιμα επίσης είναι τα συμπεράσματα της έρευνας που αφορούν στις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι εκπαιδευτικοί και εκπαιδευτές Ε.Ε.Κ. Σύμφωνα πάντα με την έκθεση του Cedefop τα ζητήματα που έρχονται στην επιφάνεια ως δυσκολίες είναι: α) Έλλειψη πρόσβασης σε εξοπλισμό και σύνδεση στο διαδίκτυο για την παροχή εξ αποστάσεως εκπαίδευσης, β) έλλειψη ψηφιακών δεξιοτήτων και ικανοτήτων για αποτελεσματική χρήση των πλατφορμών εκπαίδευσης, γ) έλλειψη εμπειρίας στη δημιουργία ψηφιακού περιεχομένου διδασκαλίας, δ) έλλειψη εμπειρίας στην ηλεκτρονική μάθηση και σε άλλες αποτελεσματικές παιδαγωγικές εξ αποστάσεως εκπαίδευσης στην ΕΕΚ, ειδικά για τη διδασκαλία πρακτικών μαθημάτων, ε) ανησυχίες για θέματα απορρήτου, πνευματικών δικαιωμάτων και προστασίας δεδομένων.
Πραγματοποιώντας μια αναγωγή και μια συζήτηση για το αν οι παραπάνω δυσκολίες και ελλείψεις υπάρχουν και στη Γενική Εκπαίδευση (Πρωτοβάθμια, Δευτεροβάθμια, Τριτοβάθμια), εύκολα θα καταλήξουμε ότι τα παραπάνω ζητήματα υπάρχουν έντονα και την τυπική εκπαίδευση. Βασικό ζήτημα για την τελική επίλυση ή τη μείωση των παραπάνω προβλημάτων και των δυσκολιών που μεταφέρονται και στην τυπική εκπαίδευση αποτελεί η πολιτική βούληση (εκπαιδευτική πολιτική), οι χρηματοδοτήσεις σε εξοπλισμούς και κατάρτιση και τέλος η δημιουργία μιας κουλτούρας για την υποστήριξη της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης και των κοινοτήτων μάθησης από τους εκπαιδευτικούς.
Αντίστοιχα, σύμφωνα πάντα με την έκθεση του Cedefop, υπήρξαν και δραστηριότητες που υλοποιήθηκαν για την υποστήριξη των εκπαιδευτικών και εκπαιδευτών Ε.Ε.Κ. για να μην μηδενίζουμε και ισοπεδώνουμε προσπάθειες επίλυσης δυσχερειών και προβλημάτων. Αυτές οι δραστηριότητες ήταν: α) Εξ αποστάσεως εκπαιδευτικές ενότητες για την ανάπτυξη ψηφιακών δεξιοτήτων και παιδαγωγικών πρακτικών ηλεκτρονικής μάθησης, β) εξοπλισμός των σχολείων ΕΕΚ με τις απαραίτητες ψηφιακές συσκευές, γ) φροντίδα για την ευημερία των εκπαιδευτικών και εκπαιδευτών Ε.Ε.Κ.
Κάποιες από τις παραπάνω ενέργειες έχουν πραγματοποιηθεί σήμερα και στη χώρα μας, αλλά το ερώτημα είναι σε ποιο βάθος και με ποια ποιότητα σε σχέση με τον χρόνο και το κόστος που διατέθηκε. Σίγουρα τα παραπάνω αποτελούν σήμερα κεντρικό ζήτημα και αίτημα από τους εκπαιδευτικούς, γονείς και μαθητές/τριες των εκπαιδευτικών μονάδων της τυπικής εκπαίδευσης στη χώρα μας.
Ολοκληρώνοντας τις σκέψεις μας και ανακεφαλαιώνοντας σχετικά με το ζήτημα του ψηφιακού χάσματος κατά τη διάρκεια του Covid-19 σε σχέση με τους κινδύνους της πρόωρης αποχώρησης από την εκπαιδευτική διαδικασία (γενική και επαγγελματική εκπαίδευση), καταλήγουμε στα παρακάτω συμπεράσματα, στα οποία μας οδηγεί η έκθεση του Cedefop για την επαγγελματική εκπαίδευση, αλλά πιθανά και τη γενική εκπαίδευση κατ’ αναλογία:
α) Πριν την πανδημία, η πλειοψηφία των ευρωπαϊκών χωρών είχε σημειώσει μια αξιοσημείωτη πρόοδο στη μείωση των ποσοστών πρόωρης αποχώρησης από την εκπαίδευση και κατάρτιση. Αυτή η πρόοδος όμως θα πρέπει να διατηρηθεί και στη μετά-Covid-19 εποχή. Για να επιτευχθεί αυτό, θα πρέπει άμεσα να υπάρξει περαιτέρω υποστήριξη για την κάλυψη των αναγκών των εκπαιδευομένων, καθώς επίσης οι περιθωριοποιημένοι και ευάλωτοι εκπαιδευόμενοι να συμμετάσχουν σε διαδικασίες εξ αποστάσεως εκπαίδευσης, διότι η αποσύνδεσή τους για μεγάλο χρονικό διάστημα από τη μαθησιακή διαδικασία θα επεκτείνει ακόμα περισσότερο το ψηφιακό χάσμα,
β) προσπάθειες περαιτέρω ανάπτυξης των ψηφιακών ικανοτήτων των εκπαιδευτικών και εκπαιδευτών, προωθώντας τη συμμετοχή τους σε προγράμματα συνεχιζόμενης επαγγελματικής ανάπτυξης,
γ) μέριμνα από τους/τις υπευθύνους χάραξης της εκπαιδευτικής πολιτικής, καθώς και των υπευθύνων των επιχειρήσεων, να εξασφαλιστούν εκείνες οι συνθήκες τηλεργασίας και τηλεκπαίδευσης που δεν θα εξουθενώνουν και θα μειώνουν δραματικά τον ελεύθερο χρόνο των μαθητών/τριών, φοιτητών και εργαζομένων (εργασιακό φόρτος και στρες – κόπωση),
δ) να αναπτυχθούν μαθησιακά περιβάλλοντα χωρίς αποκλεισμούς και αποτελεσματικές παιδαγωγικές, συμπεριλαμβανομένων τεχνολογιών που ικανοποιούν τις ανάγκες των μαθητών/τριών που διατρέχουν κίνδυνο πρόωρης αποχώρησης.
Τέλος δεν θα πρέπει να ξεχνούμε πως οι διδάσκοντες/ουσες, καθώς και οι εκπαιδευτές/τριες, είναι η απαραίτητη κινητήρια δύναμη για την εκπαίδευση και κατάρτιση, αποτελώντας μια βασική συνιστώσα επιτυχίας απέναντι στην τρέχουσα κρίση της πανδημίας του Covid-19.
*Ο Αλέξανδρος Γ. Καπανιάρης είναι διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Αιγαίου, μεταδιδακτορικός ερευνητής του Τμήματος Ιστορίας & Εθνολογίας του Δ.Π.Θ. και συντονιστής Εκπαιδευτικού Έργου Πληροφορικής Θεσσαλίας.