Του Δημήτρη Σιάτρα
Μια ευγενική χειρονομία άφησε στα χέρια μου ένα βιβλίο με πολιτισμικά θησαυρίσματα του Κώστα Λιάπη, που έφυγε από κοντά μας πριν από ένα, περίπου, χρόνο. Αισθάνθηκα ότι ο Κώστας μάς μιλούσε, από κει που βρίσκεται τώρα, πάλι για το Πήλιο. Κι αυτή τη φορά, για τα μεγάλα και για τα μικρά, για τα εντυπωσιακά και για τα ταπεινά προσκυνήματα στην Παναγία. Κάτω από τον τίτλο «Παναγίες του Πηλίου», παρατίθεται ένα πλούσιο υλικό που ο Κώστας Λιάπης είχε συγκεντρώσει με συστηματική προσπάθεια, επιμονή και επιμέλεια. Πρόκειται για καταγραφές ιστορικών στοιχείων (χρονολογίες ανεγέρσεων, εγκαταλήψεις, καταστροφές οικοδομημάτων), για αισθητικές επισημάνσεις, για αλλοτινές και τωρινές λειτουργικές συνθήκες είκοσι ενός λατρευτικών χώρων (ναών και παρεκκλησίων) του Πηλίου αφιερωμένων στην Παναγία. Τονίζεται ακόμη και το θρησκευτικό συναίσθημα των οικείων πληθυσμών προς την Παναγία. Το τελευταίο αυτό πρέπει, βέβαια, να αναχθεί στη βαθύτερη ανάγκη του ανθρώπου γι’ αυτό που αντιπροσωπεύει, στην ανθρώπινη συνείδηση, η Παναγία: την αγνότητα και την καλοσύνη.
Ο Κώστας Λιάπης συνέλεξε το υλικό του βιβλίου αυτού με μια πολύπλευρη και εξαντλητική ερευνητική προσπάθεια, και το επεξεργάσθηκε με άκρα επιστημονική ευσυνειδησία, όπως δείχνουν: α. η απ’ ευθείας αναζήτηση των πηγών και η διεξοδική μελέτη στοιχείων γνωστοποιημένων από άλλους ομότεχνους ερευνητές, β. ο έλεγχος και η συγκριτική παράθεση των υπαρχουσών εκδοχών, γ. η θεμελίωση των συμπερασμάτων του σε ασφαλή δεδομένα, δ. η επιστημονική του ευθύνη που εκδηλώνεται με τις επιφυλάξεις του απέναντι σε ό,τι είναι πιθανό, αλλά μη αποδεδειγμένο.
Ο ναός είναι αντικείμενο διαφόρων επιστημονικών ενδιαφερόντων και θεωρήσεων. Ο αρχιτέκτονας τον εξετάζει ως οικοδόμημα, ο ιστορικός ως θρησκευτική εγκατάσταση σε ορισμένο χωρο-χρόνο, ο κοινωνιολόγος ως χώρο συνάθροισης ομοπίστων, ο θεολόγος ως χώρο άσκησης θείας λατρείας. Η λαογραφία, που καλύπτει ως αναφορά ένα πολύοπτο επιστημονικών ενδιαφερόντων και εφαρμογών, επισημαίνει, κατά το δυνατόν, όλες τις ιδιότητες και τις σημασίες του ναού. Εξάλλου, ως ανθρωπιστική επιστήμη, επιβάλλει στον λαογράφο τη συνεξέταση του αναφερόμενου αντικειμένου με την ψυχοπνευματική στάση του ανθρώπου, και ευρύτερα του λαού, απέναντι στο θρησκευτικό καθίδρυμα. Η στάση αυτή εκδηλώνεται: α. μέσα στο ναό, με την εκζήτηση του θεϊκού ελέους (προσευχή), με τη θεία κοινωνία, με τη συμμετοχή στην τέλεση των μυστηρίων που συνιστούν αποφασιστικούς και επίσημους όρους της ανθρώπινης ζωής, και με τη δημόσια έκφραση της συντριβής μπροστά σ’ αυτό που καταλύει την ανθρώπινη ύπαρξη, στο θάνατο, β. έξω από το ναό, με εξωστρεφείς εκδηλώσεις (εορτασμούς, πανηγύρια). Ο λαογράφος δεν μπορεί να αγνοήσει τα σχετικά σημαινόμενα και, συνεπώς, βρίσκεται στην ανάγκη να τα αποδώσει με οικείες περιγραφές.
Ειδικότερα και, οπωσδήποτε, ευδιάκριτα στοιχεία, σ’ αυτό το πόνημα, όπως και στα άλλα του Κώστα Λιάπη, είναι:
– η γλαφυρότητα του ύφους,
– ο αυτοελεγχόμενος λόγος, που δεν αφήνει κενά ούτε περιθώρια για παρανοήσεις των διατυπούμενων νοημάτων,
– η ανταπόκριση στις απαιτήσεις ακρίβειας και σαφήνειας των περιγραφών,
– η έκδηλη επιδίωξη της ιστορικής ακρίβειας,
– η αναγνώριση της σημασίας του αντικειμένου της αναφοράς,
– η έντιμη κρίση στις ενεργούμενες αξιολογήσεις του,
– η μνεία των γνωσιακών καταθέσεων άλλων μελετητών του αντικειμένου,
– η καθαρή επιστημονική στάση απέναντι στις διαφορετικές εκδοχές.
Στο πολυθεματικό και περισπούδαστο έργο του Κώστα Λιάπη, πρέπει να προστεθεί, με ιδιαίτερες αξιώσεις, κι αυτό στο οποίο εντοπίζονται και παρουσιάζονται, με κάθε δυνατή διεξοδικότητα, συγκεκριμένοι χώροι και έμπρακτες εκδηλώσεις θρησκευτικής λατρείας στην περιοχή μας, τουτέστιν οι «Παναγίες του Πηλίου».
Σ’ αυτό το βιβλίο, όπως και στα άλλα, του Κώστα Λιάπη, είναι έκδηλη η ιδιαίτερη ψυχοπνευματική σχέση του συγγραφέα με τον τόπο του. Πιστεύω ότι δεν πρόκειται απλώς για τη συνηθισμένη αγάπη που έχουν οι άνθρωποι για τον τόπο τους. Η ζωή του Κώστα Λιάπη ήταν ζυμωμένη με τα στοιχεία του Πηλίου. Πώς μπορούσε να μη μιλήσει για τις Παναγίες του;