Της
Αγγελικής Θάνου,
δρ Παιδαγωγικών
και συγγραφέα
Ποιος να το φανταζόταν ότι τότε το 554 μ.Χ. οι δυο καλόγεροι έφεραν κρυφά από την Κίνα, μέσα στα κούφια μπαστούνια τους, κουκούλια μεταξοσκώληκα, αυτό θα μεταλαμπαδεύονταν σε όλη την Ευρώπη περίτρανα. Αναφέρομαι στους δυο ιεραπόστολους, στα χρόνια της βασιλείας του Ιουστινιανού στο Βυζάντιο, οι οποίοι έφεραν μαζί τους και τα μυστικά της εκτροφής των μεταξοσκωλήκων για την παραγωγή του πολύτιμου μεταξιού. Επρόκειτο άλλωστε για απαγορευμένη εξαγωγή.
Η πρωτοβουλία αυτή των δυο μοναχών – ιεραποστόλων έδωσε την ευκαιρία στη Δύση να αναπτύξει έναν νέο κλάδο κτηνοτροφίας, αυτόν της εκτροφής μεταξοσκωλήκων που ονομάστηκε σηροτροφία. Αρχικά στην περιφέρεια της χώρας μας αναπτύχθηκε ως οικοτεχνία. Με αυτή τη μορφή τη συναντούμε στην περιοχή των Καναλίων της Μαγνησίας από το 1920 έως την κατοχή, όσο οι δύσκολες συνθήκες το επέτρεπαν. Απετέλεσε για αρκετά χρόνια μια σημαντική ενασχόληση των Καναλιωτών, αλλά με την ξεχωριστή ονομασία, αυτή του καματερού. Οι μεταξοσκώληκες φιλοξενούνταν σε ευάερα και ευήλια δωμάτια, καλά αποστειρωμένα, στα οποία οι σηροτρόφοι τοποθετούσαν διάφορα πλέγματα, συνήθως καλαμωτές, όπου ζούσαν οι πολύτιμες κάμπιες. Αγαπημένη τους τροφή τα μουρόφυλλα. Σε όλο το χωριό οι κάτοικοι φύτευαν πολλές μουριές (σκαμνιές) για να διασφαλίζουν την τροφή τους. Σιωπηλοί και αδιάσειστοι μάρτυρες εκείνης της εποχής απομένουν οι μουριές της πλατείας των Καναλίων που στέκουν εκεί σοβαρά και αναμφισβήτητα ενθυμήματα αυτής της εποχής.
Την άνοιξη, όταν οι μουριές πρασίνιζαν τότε γινόταν και η επώαση των αβγών του μεταξοσκώληκα σε θερμοκρασία 25οC περίπου. Μετά από 12-15 ημέρες εκκολαπτόταν από κάθε αβγό μία πολύ τριχωτή και σκουρόχρωμη προνύμφη μήκους τριών χιλιοστών περίπου. Αυτό το σκουλήκι ήταν φαγανό, λαίμαργο, αμετροφάγο και αχόρταγο. Οι Καναλιώτες και οι Καναλιώτισσες γνωρίζοντας την αδηφαγία του, το ταΐζαν καλά μουρόφυλλα τρυφερά και στεγνά για να επιτύχουν την καλύτερη παραγωγή μεταξιού. Σε λιγότερο από έναν μήνα γινόταν μια κάμπια οκτώ εκατοστών και βάρους 8.000 φορές μεγαλύτερο του αρχικού της. Την περίοδο της ραγδαίας ανάπτυξής του ο μεταξοσκώληκας απέβαλλε πρόωρα το τρίχωμά του και από γκρίζος γινόταν λευκός και ελαφρά γκριζωπός.
Σύμφωνα με τους ειδικούς επιστήμονες, ο μεταξοσκώληκας μέχρι την τελική του ανάπτυξη βιώνει τέσσερα εξελικτικά στάδια ή εκδύσεις. Πριν από κάθε έκδυση καταλαμβάνεται από χαρακτηριστική βουλιμία και μετά την τελευταία έκδυση εκδηλώνει και τη μεγαλύτερη λαιμαργία. Μία εβδομάδα μετά την τελευταία έκδυση ο μεταξοσκώληκας είναι έτοιμος ν’ αρχίσει την παραγωγή μεταξιού και η όρεξή του σταματά απότομα. Αναζητά τότε μέρος, για να φτιάξει το κουκούλι του. Ενώ μέχρι τότε παρέμενε στην ίδια θέση και περίμενε παθητικά την τροφή του, τώρα του κόβεται η όρεξη και περνάει στο στάδιο της αναρρίχησης. Αρχίζει, λοιπόν, να μετακινείται, ανεβαίνοντας σε οποιοδήποτε αντικείμενο.
Οι παραγωγοί τότε ξεκινούσαν το κλάδωμα, τοποθετούσαν επάνω στις καλαμωτές κλαδάκια ξερά και σταθερά. Ο μεταξοσκώληκας αναρριχιόταν και επέλεγε το σημείο όπου θα έκανε τη «φωλιά» του. Εκκρίνοντας μία μεταξένια λεπτή κλωστή από έναν πόρο στο κάτω χείλος του και έπλεκε αρχικά ένα αραιό πλέγμα από πολύ λεπτά νήματα, που προσκόλλαγαν σε διάφορα σημεία. Αυτό το πλέγμα ήταν η φωλιά του, η οποία είχε σκοπό να στηρίξει το κουκούλι. Στη συνέχεια έπλεκε το κουκούλι γύρω από το σώμα του. Αυτή η διαδικασία διαρκούσε 3-4 ημέρες. Το κάθε κουκούλι συνήθως αποτελείται από ένα και μοναδικό νήμα μήκους έως και 1500 μέτρα, δηλαδή έχει το μέγεθος ενός μικρού αβγού κότας. Υπάρχουν και κουκούλια με νήμα 300 ή 500 ή 800 μέτρων, πολύ μικρότερα δηλαδή. Με την παραγωγή των κουκουλιών το έργο του σηροτρόφου ουσιαστικά είχε τελειώσει. Ακολουθούσε το στάδιο αξιοποίησης της πολύτιμης κλωστής σε οικοτεχνικό ή βιομηχανικό επίπεδο.
Οι παλιότεροι θυμούνται τον έμπορα που έφερνε τον κουκουλόσπορο προστατευμένο σε μικρά κουτάκια πάνω σε στρώμα βαμβακιού. Πέντε δράμια σπόρου ήταν αρκετά για κάθε οικογένεια. Προσδοκούσαν σε έξι οκάδες κουκούλια από κάθε δράμι σπόρου. Συνήθως χρησιμοποιούσαν ένα δωμάτιο του σπιτιού τους. Η βρώμα και η βρωμιά των σκουληκιών καθώς η φασαρία που προκαλούσαν ήταν έντονη και πολύ ενοχλητική. Απαιτούνταν διαρκής καθαριότητα, εξαερισμός και εξασφάλιση της σωστής θερμοκρασίας στον χώρο.
Οι μουριές στα Κανάλια επίσης ευδοκιμούσαν λόγω της μεγάλης υγρασίας του υπεδάφους, εξαιτίας της λίμνης Κάρλας και αναπτύσσονταν γρήγορα έχοντας πλούσια φυλλώματα. Παρά το γεγονός ότι ο λίβας δεν ήταν ιδιαίτερα ευνοϊκός για την ποιότητα του μεταξόσπορου, η σηροτροφία υπήρξε για μεγάλο διάστημα ένα σημαντικό ενισχυτικό εισόδημα για κάθε οικογένεια στην περιοχή των Καναλίων.
Η πολύτιμη μεταξοκλωστή ξετυλιγόταν από το κουκούλι της με δυο τρόπους: 1) Ο παραγωγός βουτούσε τα κουκούλια σε ειδικές μικρές λεκάνες με ζεστό νερό 50-60οC, για να διαλυθεί η μεταξόκολλα και να ξετυλιχτεί ευκολότερα η ίνα. Στη συνέχεια, σ’ ένα τρίτο στάδιο, γινότανε η κλώση, δηλαδή το «γνέσιμο» του καθαρού νήματος και 2) τα κουκούλια μεταφέρονταν για επεξεργασία στα κατά τόπους μεταξουργεία.
Αυτή η διαδικασία, να ξετυλίγεται η κλωστή από το κουκούλι και να τυλίγεται σε ανέμες, ονομαζόταν αναπηνισμός. Μια διαδικασία δύσκολη και πολύπλοκη, την οποία αναλάμβαναν κυρίως τα βιομηχανικά εργαστήρια, τα γνωστά μας μεταξουργεία.
Στην περιοχή της Μαγνησίας λειτουργούσε το Μεταξουργείο των αδερφών Ετμεκτζόγλου, το οποίο ιδρύθηκε το 1924. Είναι το πρώτο εργοστάσιο, που λειτούργησε στην προσφυγούπολη της Νέας Ιωνίας και είναι στενά συνδεδεμένο με την κοινωνική και οικονομική ζωή του τόπου.
Σήμερα διασώζεται σε καλή κατάσταση ο εξοπλισμός που ανήκει κυρίως στην τελευταία φάση της λειτουργίας της επιχείρησης (1961-1991), καθώς και τμήματα των ατμοκίνητων αναπηνιστηρίων, οι παλιές συσκευές αποξήρανσης και οι πρώτοι ατμολέβητες. Επίσης το Μουσείο Μεταξουργίας λειτουργεί σε συνέργεια με τη Βιβλιοθήκη της Νέας Ιωνίας, η οποία στεγάζεται στο κτίριο του πρώτου αναπηνιστηρίου.
Μεταξόνημα συναντούμε σε κεντήματα ή αζούρ σε καλύμματα της θηκιαστής ή γύρους κρεβατιών ή σκεπάσματα κρεμαστρών ή καλύμματα τζακιών ή μαξιλαροθήκες στα παλιά μπαούλα των Καναλίων.
Στη διάρκεια της κατοχής και πριν την πυρπόληση του χωριού από τους Γερμανούς ο καματερός υπήρχε ακόμα στα σπίτια των Καναλιωτών. Η αείμνηστη μητέρα μου Μαρία Θάνου, το γένος Αλεξίου, μοιράζονταν μαζί μας συχνά την παρακάτω ιστορία – μαρτυρία:
«Μια μέρα μπήκαν οι Γερμανοί στο σπίτι μας οπλισμένοι. Κλώτσησαν την πόρτα δυνατά. Ήταν δυο ψηλοί με πολυβόλα. Μάζευαν άντρες για καταναγκαστικά έργα. Ο πατέρας μου το ’μαθε και κρύφτηκε μέσα στο μεγάλο βαρέλι, που βάζαμε το λάδι. Μπαίνουν οι Γερμαναράδες στο κατώι και τι να δουν! Παντού καλαμωτές με μεταξοσκώληκες, που μασούσαν φύλλα μουριάς. Η μάνα μου εκείνη την ώρα έριξε και φρέσκα μαρουλόφυλλα και οι μεταξοσκώληκες ροκάνιζαν με όρεξη. Έκαναν έναν ήχο πολύ παράξενο, καθώς έτρωγαν τα φύλλα. Σαν ορχήστρα ήταν. Οι Γερμανοί αιφνιδιάστηκαν. Φαίνεται δεν είχαν ξαναδεί μεταξοσκώληκες. Τους χάζευαν και χαμογελούσαν γκουτ, γκουτ έλεγαν και κοίταζαν περίεργα. Γκουτ, γκουτ, καλό, μέχρι και τα χέρια τους ξεσφίχτηκαν απ’ τα πολυβόλα. Χαλάρωσαν. Έμειναν αρκετή ώρα χαζεύοντας το θέαμα κι έφυγαν ενθουσιασμένοι λέγοντας γκουτ και γκουτ. Ξέχασαν και τον πατέρα. Όταν βγήκε απ’ το βαρέλι ήταν ένας ελεύθερος, μισολαδωμένος ποντικός. Σαν τον είδε η μάνα μου, βάλθηκε να γελάει μέχρι δακρύων».
Μεταπολεμικά, παρά τις προσπάθειες της Πολιτείας (υπουργείο Γεωργίας) με προγράμματα και επιδοτήσεις, δεν κατέστη δυνατή η ανάπτυξη της σηροτροφίας σε ικανοποιητικά επίπεδα εξαιτίας των χαμηλών τιμών του μεταξιού, μια και το ανταγωνίζονται πλέον οι τεχνητές και συνθετικές ίνες.
Κλείνοντας την αναφορά μας αυτή ας τιμήσουμε την πένα του ποιητή μας Στέλιου Σπεράντζα που υμνεί με τον προσφορότερο τρόπο τον κύκλο της ζωής της περίφημης αυτής πεταλούδας.
Ο μεταξοσκώληκας
– Μικρέ μεταξοσκώληκα,
τι θέλεις να σου στείλω;
– Θέλω της άσπρης της μουριάς
να φάω εγώ το φύλλο.
– Τώρα τι θες; Το σώμα σου
δεν είναι πια μικρούλι.
– Θέλω ησυχία και κλαδί,
να πλέξω το κουκούλι.
– Μες στο χρυσό κουκούλι σου,
πες μου, τι κάνεις τώρα;
– Μια πεταλούδα γίνομαι
και θα ’βγω κάποιαν ώρα.