Του Αλέξανδρου Καπανιάρη*
Τα γεγονότα εισβολής μέρους των ψηφοφόρων – οπαδών του απερχόμενου Πρόεδρου των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής Ντόναλντ Τζον Τραμπ στο Αμερικανικό Καπιτώλιο, την ημέρα όπου είχε συνέρθει το Κογκρέσο των Ηνωμένων Πολιτειών, για την επικύρωση των αποτελεσμάτων των εκλογών του Νοεμβρίου 2020 και την ανακήρυξη του νέου Προέδρου Τζόζεφ Ρόμπινετ (Τζο) Μπάιντεν τζούνιορ, έχει επαναφέρει μια διεθνή συζήτηση για το ζήτημα των κοινωνικών ανισοτήτων και του λαϊκισμού ως παράγοντα αποσταθεροποίησης της Δημοκρατίας.
Το γεγονός καθ’ αυτό της εισβολής των οπαδών του Τραμπ στο Καπιτώλιο, εκτός των υλικών ζημιών και θανάτων που προκάλεσε, συνδέθηκε και με ένα καθαρό πολιτικό γεγονός, που δεν είναι άλλο από αυτό της αμφισβήτησης της δημοκρατίας. Η αμφισβήτηση αυτή συνδέθηκε εξ αρχής με το εκλογικό αποτέλεσμα και την εκλογή του επικεφαλής των Δημοκρατικών Τζο Μπάιντεν στο αξίωμα του Πρόεδρου των Η.Π.Α. και πραγματοποιήθηκε σε ένα χώρο με ιδιαίτερους συμβολισμούς όπως το Καπιτώλιο στο οποίο συνεδρίαζε το νομοθετικό σώμα της ομοσπονδιακής κυβέρνησης των Ηνωμένων Πολιτειών.
Ξαναγυρίζοντας όμως στις συζητήσεις που προϋπήρχαν σε διεθνές επίπεδο τα τελευταία χρόνια σχετικά με την άνοδο του λαϊκισμού σ’ όλη την Ευρώπη αλλά και ευρύτερα σε όλο τον κόσμο θα εστιάσουμε στο τι προηγήθηκε και φτάσαμε στην άνοδο του «Τραμπισμού», της ακροδεξιάς και του φασισμού.
Βασική αιτία για τις κοινωνικές ανισότητες που δημιουργήθηκαν στην Αμερική, στην Ευρώπη αλλά και σε όλο τον κόσμο αποτέλεσαν σε μεγάλο βαθμό οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές περασμένων δεκαετιών, οι οποίες έχουν διογκώσει τις οικονομικές ανισότητες και έχουν παγιώσει δύο διαφορετικές κοινωνικοοικονομικές οντότητες. Αυτές οι αγεφύρωτες κοινωνικοοικονομικές οντότητες από την μια πλευρά είναι ο απόλυτος πολιτικός λόγος του «πεζοδρομίου» και από την άλλη οι υποστηρικτές της δημοκρατίας, της αλληλεγγύης και του κοινοβουλευτισμού.
Η άνοδος του ακροδεξιού λαϊκισμού δεν συνδέεται μόνο με τον Τραμπ και τις Η.Π.Α. αλλά και με ολόκληρο τον κόσμο. Το βιώσαμε σε ολόκληρη την Ευρώπη αλλά και στην Ελλάδα. Κύρια χαρακτηριστικά αυτής της πολιτικής που θρέφεται από τις κοινωνικές ανισότητες και την οικονομική κρίση είναι ο ρατσισμός, η ξενοφοβία και τέλος ο συνωμοσιολογικός ανορθολογισμός που κυριολεκτικά στρώνει το έδαφος για την άνοδο στην εξουσία δυνάμεων που διαφημίζονται ως «αντισυστημικές» αλλά στην πραγματικότητα αποτελούν τις πιο αντιδραστικές και σκοταδιστικές εκδοχές του συστήματος. Έτσι από τις απειλές που δημιουργούνται από τέτοιου είδους συντηρητικές και σκοταδιστικές πολιτικές οδηγούμαστε ευθέως στην κατάλυση των δημοκρατικών ελευθεριών, του κράτους δικαίου, των ανθρώπινων δικαιωμάτων και τις κοινωνικές και εργατικές κατακτήσεις.
Αν πάρουμε ως βάση της συζήτησης μας τις μεγάλες κοινωνικές ανισότητες που δημιουργήθηκαν στην Αμερική θα δούμε πως ο «λαός» στράφηκε εναντίων του «λαού» και αντίστοιχα ο λαϊκισμός εναντίων των κομμάτων και της πολιτικής. Στην Αμερική αλλά και κατ’ αντιστοιχία και σε άλλες περιοχές του κόσμου συγκρούονται δύο στρατόπεδα. Στο ένα στρατόπεδο στέκονται αυτοί που έχουν πληγεί σφοδρά από τις κοινωνικές ανισότητες και την οικονομική κρίση και από την άλλη από αυτούς που επωφελήθηκαν από την ανάπτυξη κυρίως μέσω της τεχνολογίας. Καθώς όμως η Αμερική μοιράστηκε σε ανεπτυγμένες και μη αναπτυγμένες περιοχές, η ανάπτυξη μέσω της τεχνολογίας οδήγησε σε πλούσιες πολιτείες με αντίστοιχη ανάπτυξη των κοινωνικών υποδομών και της τοπικής οικονομίας και πολιτείες χωρίς έργα υποδομής, στην ουσία παρατημένες. Εδώ δεν θα πρέπει να ξεχνούμε ότι η ανάπτυξη μέσω της τεχνολογίας δεν συνδέεται απόλυτα με την οικοδόμηση υποδομών (δημόσια και ιδιωτικά κτίρια) καθώς ούτε και με τη δημιουργία κοινωνικών δομών. Τα τελευταία δέκα χρόνια υπήρξαν πολιτείες της Αμερικής χωρίς συντηρημένα κτίρια και κοινωνικές δομές, δίνοντας μια εικόνα εγκατάλειψης. Σ’ όλα τα παραπάνω θα πρέπει να προστεθεί ότι η παγκοσμιοποίηση που επέβαλλε η Αμερική δεν παρέμεινε ένα εργαλείο για την συγκέντρωση του πλούτου και τον οικονομικό έλεγχο των άλλων χωρών αλλά τελικά και η ίδια η Αμερική έγινε ακόμα μια ισχυρή χώρα όπως και άλλες (Κίνα, Γερμανία, Ρωσία, κ.ά).
Έτσι οι παραπάνω συνθήκες στην Αμερική αποτελέσαν το κατάλληλο έδαφος για την καλλιέργεια της λαϊκιστικής πολιτικής του Τραμπ. Ο «Τραμπισμός» πάτησε πάνω σ’ αυτό το παράπονο των υποβαθμισμένων πολιτειών της Αμερικής. Οι ξεχασμένοι από τους εκλεγμένους της εποχής αποτέλεσαν τους πρώτους ισχυρούς και πιστούς υποστηρικτές του Τραμπ. Το Ρεμπουμπλικανικό κόμμα μετά από αυτοπρόταση του Τραμπ και όχι από θεσμικές κομματικές διαδικασίες ανέχθηκε για ψηφοθηρικούς λόγους αυτή την νέα ισοπεδωτική πολιτική που συνδυάστηκε από επικοινωνιακή καταιγίδα και τελικά επιβολή ενός προσώπου με ανεξέλικτη κομματική λειτουργία που οδήγησε σε διχασμό το κόμμα των Ρεπουμπλικάνων σήμερα.
Η εκλογή του Τραμπ στην Αμερική διαδεχόμενη την διακυβέρνηση Ομπάμα έφερε στο προσκήνιο ως άλλο πόλο αυτό που οι πολιτικοί σχολιαστές περιγράφουν ως πολιτική του «Τραμπισμού». Αυτή η νέα ατζέντα περιελάμβανε κυρίως λαϊκιστικές, προστατευτικές και εθνικιστές θέσεις. Οι νέες πολιτικές του Τραμπ μεταξύ των οποίων και η απαγόρευση εισόδου στις ΗΠΑ σε μουσουλμάνους, επέτειναν την κοινωνικές ανισότητες και οδήγησαν σε έντονες διαμαρτυρίες και διαδηλώσεις σε όλη την χώρα. Στα τέσσερα χρόνια της θητείας του Τραμπ, υπήρξε μια συστηματική αποσταθεροποίηση των δημοκρατικών θεσμών ενώ στο προσκήνιο ήρθαν ακροδεξιές ομάδες – παραστρατιωτικές οργανώσεις. Σταδιακά από απλοί υποστηρικτές του Τραμπ δημιουργήθηκε μια ακροδεξιά μάζα οπλοφόρων οπαδών οι οποίοι συστήνονται ως υπέρμαχοι της «λευκής ανωτερότητας». Οι αυξανόμενες οικονομικές ανισότητες στην Αμερική είναι όμως η καρδιά του προβλήματος και έχει πάρει τεράστιες διαστάσεις σκοτώνοντας το όραμα ή τον μύθο της Αμερικής.
Η θεωρία συνομωσιών που οικοδόμησε σταδιακά ο Τραμπ στην Αμερική, αλλά αντίστοιχα και άλλοι λαϊκιστές πολιτικοί σε όλο τον κόσμο, οδήγησαν σταδιακά τις κοινωνίες σε διχασμό και συγκρούσεις όπως αυτή που παρακολουθήσαμε στο Αμερικανικό Καπιτώλιο.
Ένα άλλο επίσης πολιτικό ζήτημα που έχει έρθει στην επιφάνεια της παγκόσμιας πολιτικής σκηνής είναι η ανοχή των συντηρητικών κυρίως κομμάτων απέναντι σε επιλογή λαϊκιστικών ηγετών έναντι ψηφοθηρικών – κομματικών σκοπιμοτήτων. Σήμερα το Ρεμπουμπλικανικό κόμμα που ιδρύθηκε το 1854 και είναι το ένα από τα δύο μεγαλύτερα πολιτικά κόμματα των Ηνωμένων Πολιτειών μαζί με το Δημοκρατικό κόμμα, κλυδωνίζεται και ίσως περάσουν αρκετά χρόνια να ανακτήσει την αξιοπιστία του, απέναντι στην αποδοχή και ανοχή που επέδειξε κατά την αναρρίχηση στην Προεδρία των Η.Π.Α. του Ντόναλντ Τραμπ. Το Ρεμπουμπλικανικό κόμμα ως μέρος του πολιτικού συστήματος φαίνεται πως θα πληρώσει στο μέλλον τις επιλογές του Τραμπ που ως άλλο Νέρωνας ήθελε να κάψει την πόλη που δεν ήθελε.
Αυτή η ανοχή και η αποδοχή των λαϊκιστών πολιτικών από συντηρητικά κόμματα με καθαρά πρόσκαιρα κομματικά οφέλη, υιοθετήθηκε και στην Ελλάδα κυρίως μετά την οικονομική κρίση. Έτσι κάποιες φορές πήρε επικίνδυνες για το πολίτευμα διαστάσεις με την ίδρυση και λειτουργία πρόσκαιρων κομμάτων με ακραία και φασιστική ρητορική ή με την διακριτική υιοθέτηση από τα πολιτικά κόμματα υποψηφίων στις δημοτικές εκλογές που διαφημίζονταν ως «αντισυστημικές» επιλογές ενώ στην πραγματικότητα στηριζόταν στον απόλυτο πολιτικό λόγο του «πεζοδρομίου».
Ο «Τραμπισμός» στην Αμερική είναι μια ευκαιρία να προβληματιστούμε και να αντιταχθούμε απέναντι σε φαινόμενα λαϊκισμού και αυταρχισμού που ανθούν και στην πολιτική και αυτοδιοικητική ζωή της χώρας μας. Κάθε προοδευτικός και δημοκρατικός πολίτης σε όλο τον κόσμο πρέπει να σταθεί απέναντι στα φαινόμενα Τραμπ που υπάρχουν ή επωάζονται στις χώρες, στις πόλεις ή στις γειτονιές τους.
6 + 1 άρθρα για τις κοινωνικές ανισότητες
Τα επόμενα θεματικά άρθρα θα αφορούν τις ανισότητες, ένα ζήτημα που προσλαμβάνει όλο και μεγαλύτερη σημασία τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα, στην Ευρώπη και σε όλο τον πλανήτη. Οι ανισότητες τα τελευταία δέκα χρόνια έχουν αυξηθεί λόγω της οικονομικής κρίσης, ενώ η πανδημία του covid-19 πυροδοτεί μια νέα οικονομική κρίση. Εξ αιτίας των παραπάνω συνθηκών σήμερα ασκείται μια σημαντική πίεση στα συστήματα κοινωνικής προστασίας προκαλώντας προβληματισμό για τη βιωσιμότητα της ανάπτυξης και για την κοινωνική συνοχή. Έτσι τα επόμενα άρθρα μας θα ασχοληθούμε με κάθε είδους κοινωνική ανισότητα διότι το θέμα αυτό συνιστά πολυδιάστατη πρό(σ)κληση. Η παρουσίασή μας θα επικεντρωθεί στις οικονομικές ανισότητες (εισόδημα και πλούτος) καθώς και στις ευκαιρίες.
*Ο Αλέξανδρος Γ. Καπανιάρης είναι διδάκτωρ Ψηφιακής Λαογραφίας, Μεταδιδακτορικός Ερευνητής του Τμήματος Ιστορίας & Εθνολογίας του Δ.Π.Θ., και Συντονιστής Εκπαιδευτικού Έργου Πληροφορικής Θεσσαλίας.