Καλεσμένος μας σήμερα ο Μαρσέλ Σολομών.
Επιμέλεια
Μαίρη Τσακνάκη Γαβαλά
Καλωσόρισες Μαρσέλ στην κυριακάτικη «Θεσσαλία».
Αγαπητή Μαίρη, σε ευχαριστώ για την ευαισθησία σου να με προσκαλέσεις να μιλήσουμε για το Ολοκαύτωμα, ώστε περισσότερος κόσμος να μάθει για αυτό το έγκλημα που όμοιό του δεν ξανάγινε. Τα καλά σου λόγια με συγκινούν βαθύτατα, πολύ δε περισσότερο αφού προέρχονται από έναν ξεχωριστό άνθρωπο, με σημαντική προσφορά σε πολλούς τομείς, τον οποίο εκτιμώ και αγαπώ.
Πώς θα τιμηθεί η Εθνική Ημέρα Μνήμης Ελλήνων Εβραίων Μαρτύρων και Ηρώων του Ολοκαυτώματος φέτος;
Καταρχάς, την Κυριακή 5 Φεβρουαρίου, μετά την κατάθεση στεφάνων, που θα γίνει στο Μνημείο του Ολοκαυτώματος (2ας Νοεμβρίου και Ξενοφώντος), θα πραγματοποιηθεί στην αίθουσα του Συνεδριακού Κέντρου Θεσσαλίας της Ι.Μ. Δημητριάδος, στα Μελισσάτικα, η κύρια εκδήλωση με τη συμμετοχή του Μουσικού Σχολείου Βόλου και άλλων καλλιτεχνών. Το ιδιαίτερο είναι ότι συμμετέχουν, με δρώμενα, μαθητές Ρομά του 2ου Γυμνασίου Ν. Ιωνίας σε συνεργασία με το Παράρτημα Ρομά Αλιβερίου της ΚΕΚΠΑ-ΔΙΕΚ του Δ. Βόλου. Η Κοινότητά μας, με χορηγία των Μεγάλων Δωρητών της Άνι και Βίκτωρα Πολίτη, θα ενισχύσει τέσσερα ιδρύματα της πόλης μας με χίλια ευρώ το καθένα, εις μνήμην των 6.000.000 Εβραίων θυμάτων του Ολοκαυτώματος, μεταξύ των οποίων πολλά παιδιά και προς τιμήν όλων όσοι βοήθησαν με κίνδυνο της ζωής τους στη διάσωσή μας. Τη Δευτέρα 6/2, θα πραγματοποιηθεί εκδήλωση της Διεύθυνσης Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Μαγνησίας από τους μαθητές του 1ου Γυμνασίου Βόλου, με τη στήριξη της Ι. Μ. Δημητριάδος, του Δ. Βόλου και της υφυπουργού Παιδείας κ. Ζέττας Μακρή. Θα παρουσιαστούν αποσπάσματα από μουσικά έργα και δρώμενα σχετικά με τη μνήμη του Ολοκαυτώματος. Μετά το τέλος της εκδήλωσης, οι μαθητές με τους καθηγητές τους θα μεταβούν στην πλ. Ελευθερίας, όπου σε συνεννόηση με τον Δήμο Βόλου, θα φυτευτεί μια ελιά (σύμβολο ειρήνης) και θα τοποθετηθεί μια αναθηματική πλάκα στη μνήμη του 1,5 εκατομμυρίου παιδιών που χάθηκαν στο Ολοκαύτωμα.
Ποια είναι τα γεγονότα που οδήγησαν στο Ολοκαύτωμα; Και πώς συντελέστηκε αυτό;
Οι Εβραίοι υπήρξαν ο κύριος στόχος του ναζιστικού καθεστώτος, που περιλάμβανε επίσης τη δίωξη ή/και τη δολοφονία και άλλων ομάδων (των Ρομά, των «αθεράπευτων άρρωστων», των ομοφυλοφίλων, των πολιτικών αντιπάλων κ.λπ.). Όπως επισήμανε ο Ελί Βίζελ, «όλα τα θύματα δεν ήταν Εβραίοι, αλλά όλοι οι Εβραίοι ήταν θύματα». Να τονίσω, εξαρχής, ότι οι Εβραίοι δεν διώχθηκαν για κανέναν άλλον λόγο παρά για το ότι γεννήθηκαν Εβραίοι. Αυτό και μόνο! Μετά την έλευση του Χίτλερ στην εξουσία, το 1933, άρχισε να υλοποιείται ένα σχέδιο αποκλεισμού των Εβραίων πολιτών στη Γερμανία. Το 1935 ψηφίστηκαν οι φυλετικοί νόμοι της Νυρεμβέργης, τον Νοέμβριο του 1938 έγινε η «Νύχτα των Κρυστάλλων», όπου ένστολοι ναζί προέβησαν σε εκτεταμένες βιαιοπραγίες εναντίον πολιτών εβραϊκής καταγωγής, των σπιτιών και των επιχειρήσεών τους, με αποτέλεσμα να δολοφονηθούν και να τραυματιστούν πολλοί, να καούν δεκάδες συναγωγές και μαγαζιά σε όλη τη Γερμανία, να διαπομπευτούν στους δρόμους ανηλεώς… Μετά από αυτό, παρουσιάστηκε αυξημένος αριθμός αυτοκτονιών Εβραίων απελπισμένων από την κατάσταση που πλέον αντιμετώπιζαν καθημερινά, χωρίς να έχουν οδό διαφυγής. Ούτε οι ίδιοι περίμεναν πως το κράτος τους κι οι συμπολίτες τους, μετά από συμβίωση αιώνων, θα τους συμπεριφέρονταν με τέτοιο σκληρό τρόπο και μάλιστα αναίτια. Μετά τη σταδιακή κατάκτηση διάφορων χωρών από τους ναζί, το σχέδιο «αντιμετώπισης του εβραϊκού προβλήματος» επεκτάθηκε και στους εβραϊκούς πληθυσμούς των χωρών αυτών. Περάσαμε στο δεύτερο στάδιο, δηλαδή, που ήταν ο περιορισμός των Εβραίων σε γκέτο. Από εκεί ήρθε το τρίτο και οδυνηρότερο στάδιο, η φυσική τους εξόντωση. Στην κεντρική και ανατολική Ευρώπη αυτό υλοποιήθηκε με άμεσες εκτελέσεις εκατοντάδων χιλιάδων Εβραίων, ανεξαρτήτως ηλικίας, σε δάση και φαράγγια (εμβληματική η περίπτωση του Μπάμπι Γιαρ στην Ουκρανία) και από το 1942 και μετά άρχισε η μαζική μεταφορά και εξόντωση σε στρατόπεδα, με τη χρήση των θαλάμων αερίου. Άουσβιτς – Μπίρκεναου, Τρεμπλίνκα, Μαϊντάνεκ – ήταν μερικά μόνο από τα τρομερά στρατόπεδα θανάτου. Πέραν αυτών, υπήρχε κι ένα εκτεταμένο δίκτυο στρατοπέδων συγκέντρωσης (Μαουτχάουζεν, Μπούχενβαλντ, Νταχάου, Μπέργκεν-Μπέλσεν κ.λπ.) που είχαν ως στόχο την εξόντωση των κρατουμένων μέσω της καταναγκαστικής εργασίας, με αποτέλεσμα πολλοί να πεθάνουν από τις κακουχίες, τα βασανιστήρια, την έλλειψη τροφής και τη σχεδόν ολοσχερή έλλειψη υγιεινής, μέσα σε καιρικές συνθήκες απόλυτου ψύχους. Όλη η διαδικασία, άρχιζε με τη μεταφορά των Εβραίων από τις πατρίδες τους με τρένα, προς τους τόπους βασανισμού κι εξόντωσής τους. Η ίδια η διαδρομή, μέχρι να φτάσουν εκεί, περιγράφεται από τους λίγους που επέζησαν σαν την αρχή της πορείας τους προς την κόλαση. Στοιβαγμένοι μέσα σε βαγόνια μεταφοράς ζώων, χωρίς επαρκή αερισμό και τρόφιμα, χωρίς ιατρική βοήθεια, πολλοί πέθαιναν ήδη κατά τη μεταφορά. Σε όλη αυτή την απάνθρωπη διαδικασία, οι Γερμανοί δεν ήταν μόνοι τους. Σε κάθε χώρα είχαν τους τοπικούς συνεργάτες τους. Σε πολλές περιπτώσεις, ήταν οργανωμένοι σε παραστρατιωτικές ομάδες που ευθύνονταν για την κακομεταχείριση και τη θανάτωση Εβραίων, αξιοποιώντας τον αντισημιτισμό που ήδη υπήρχε στις χώρες τους. Μια από τις πιο οδυνηρές εμπειρίες στα στρατόπεδα δοκίμασαν οι Ζοντερκομάντο, οι κρατούμενοι εκείνοι, δηλαδή, που επιλέχτηκαν να κάνουν μια απάνθρωπη «δουλειά»: Να οδηγούν τους υπόλοιπους στους θαλάμους αερίων και μετά στα κρεματόρια, αντικρίζοντας πολλές φορές ανάμεσά τους τα πτώματα των συγγενών και των φίλων τους.
Επισκέφτηκες, εσύ ο ίδιος, ποτέ τα στρατόπεδα και τα κρεματόρια; Και πώς ένιωσες όταν αντίκρισες αυτούς τους χώρους μαρτυρίων και θανάτου;
Βεβαίως. Μια φορά πήγα στο Νταχάου, στη Γερμανία, κοντά στο Μόναχο και τέσσερις φορές στο Άουσβιτς-Μπίρκεναου στην Πολωνία, κοντά στην Κρακοβία. Τα λόγια είναι φτωχά για να περιγράψουν τα συναισθήματα που δημιουργούνται όταν βρίσκεσαι σε αυτά τα κολαστήρια. Θέλω να ξεχωρίσω μία από τις επισκέψεις μου, το 2016, όταν είχα την τιμή να συνοδέψω τον μητροπολίτη Δημητριάδος κ. Ιγνάτιο, ο οποίος ήταν τιμώμενο πρόσωπο στην ετήσια επίσημη εκδήλωση που τελείται εκεί και μάλιστα ορίστηκε να ανάψει και την πρώτη από τις έξι αναθηματικές δάδες. Κατά τη διάρκεια της επίσκεψης αυτής, είχαμε την ευκαιρία να ξεναγηθούμε σε όλα τα μπλοκ του στρατοπέδου και να ακούσουμε με ανατριχιαστικές λεπτομέρειες το τι συνέβαινε εκεί. Τα βασανιστήρια, τα ιατρικά πειράματα, την τιμωρία των «παραβατικών» σε κελιά που δεν χωρούσε ούτε ένας άνθρωπος, τον τοίχο των εκτελέσεων, τα απομεινάρια των κρεματορίων… Πάντα, αισθάνομαι ένα πελώριο «γιατί;» να με πνίγει, όταν μάλιστα βρίσκομαι στον χώρο που δολοφονήθηκαν τόσοι άνθρωποι, κυρίως Εβραίοι, αλλά και άλλοι. Προσπαθώ, από τότε που κατάλαβα τον εαυτό μου, να συνειδητοποιήσω για ποιον ακριβώς λόγο έχασαν τη ζωή τους οι δύο γονείς και πέντε αδέλφια της μητέρας μου και γιατί πέρασε τόσα βάσανα εκεί η αδελφή του πατέρα μου, η οποία τελικά επέζησε. Μα και οι λίγοι επιζώντες, κουβάλησαν και κουβαλούν πάντα μέσα τους την οδύνη της απουσίας των δικών τους. Και το αναπάντητο «γιατί», με το οποίο έζησαν μετέπειτα, έκαναν οικογένειες σε πείσμα της προσπάθειας για την ολική εξόντωσή τους.
Ποιες ήταν οι απώλειες Ελλήνων Εβραίων στη χώρα μας και στη Μαγνησία ειδικά;
Στην Ελλάδα χάθηκε το 86% των Εβραίων. Με μεγαλύτερη την απώλεια του 96% των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, που ήταν και η μεγαλύτερη Κοινότητα τότε με σχεδόν 50.000 μέλη. Στον Βόλο είχαμε ένα από τα μικρότερα ποσοστά απωλειών (26%) και αυτό οφείλεται σε διάφορους παράγοντες. Στον χρόνο που έγινε η επιχείρηση σύλληψης (24/3/1944, έναν χρόνο μετά από τη Θεσσαλονίκη), στη συνεργασία του αρχιραβίνου Πέσσαχ με τοπικούς φορείς (μεταξύ αυτών τον δήμαρχο Σαράτση, τον ληξίαρχο Μαντίδη, τον μητροπολίτη Ιωακείμ, τον πρόξενο της Γερμανίας Σέφελ), τη συνδρομή αρκετών Χριστιανών συμπολιτών μας, οι οποίοι πρόσφεραν καταφύγιο στα περίχωρα του Βόλου και βέβαια στην αποφασιστική βοήθεια της Αντίστασης που οργάνωσε τα δίκτυα διαφυγής από την πόλη του Βόλου προς το Πήλιο κυρίως. Είναι, όμως, αλήθεια ότι ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού και στην Ελλάδα και στην Ευρώπη ευρύτερα, έμεινε αμέτοχο στην τραγωδία που εκτυλισσόταν μπροστά στα μάτια του και αφορούσε γείτονες, φίλους, συναδέλφους, συμπατριώτες του Εβραίους. Η συμπεριφορά αυτή έχει αναλυθεί από τους ιστορικούς και άλλους επιστήμονες, αλλά το αποτέλεσμα παραμένει. Πέραν εκείνων που αδιαφόρησαν, φοβήθηκαν, αδράνησαν ή ακόμη και ικανοποιήθηκαν από τον άδικο Διωγμό των συμπολιτών τους, εκδηλώνοντας έναν αντισημιτισμό που υφέρπει στις κοινωνίες από αιώνες κι έχει πολλές αιτίες, υπήρξαν κι εκείνοι (όχι λίγοι) που συνεργάστηκαν ανοιχτά με τους ναζί. Εκμεταλλεύτηκαν τη συγκυρία είτε προδίδοντας τους συμπολίτες τους Εβραίους είτε προσφέροντας διάφορες υπηρεσίες στους Γερμανούς και «αποζημιώθηκαν» με την περιουσία των θυμάτων τους – κινητή και ακίνητη – αφού τα θύματά τους οδηγήθηκαν στην άμεση εκτέλεση ή στα στρατόπεδα. Είναι χαρακτηριστικό ότι όταν κάποιοι – ελάχιστοι – επέστρεψαν, βρέθηκαν να αγωνίζονται να πάρουν πίσω τα σπίτια, τα μαγαζιά τους κ.λπ. από ανθρώπους που έσπευσαν να τα καταπατήσουν. Κάποιοι αντιμετωπίστηκαν με την ερώτηση «σε μένα έτυχε να γυρίσεις και να διεκδικήσεις το σπίτι; Δεν γινόταν να σε κάψουν κι εσένα»;
Είπες πριν για τη συνεργασία των κατακτημένων χωρών και μέρους του πληθυσμού τους με τους ναζί. Είχαμε όμως και παραδείγματα που κάποιοι βοήθησαν, δεν είναι έτσι;
Ασφαλώς. Μέσα στο απόλυτο κακό, κάποιοι μπορεί να μη βοηθούν άμεσα σε αυτό, αλλά να αδιαφορούν μην κάνοντας τίποτα. Υπάρχουν όμως και κάποιοι που θεωρούν ανθρώπινο καθήκον τους να βοηθήσουν έναν που διώκεται και μάλιστα χωρίς λόγο! Και στην υπόλοιπη Ευρώπη, αλλά και στη χώρα μας υπήρξαν άνθρωποι που βοήθησαν είτε λόγω της θέσης τους είτε και της διάθεσής τους. Ληξίαρχοι, αστυνομικοί, δημόσιοι λειτουργοί εφοδίαζαν τους διωκόμενους Εβραίους με πλαστές ταυτότητες. Αντιστασιακά δίκτυα τους έκρυβαν ή τους οδηγούσαν στο βουνό. Απλοί άνθρωποι πρόσφεραν τη συνδρομή τους. Αλλά και άνθρωποι της Εκκλησίας όπως ο μητροπολίτης Ζακύνθου Χρυσόστομος, επέδειξαν την ευψυχία και την αλληλεγγύη τους, όταν μαζί με τον δήμαρχο του νησιού Λουκά Καρρέρ διατάχτηκαν από τον Γερμανό διοικητή να του συντάξουν κατάλογο με όλους τους Εβραίους της Ζακύνθου, εκείνοι του παρέδωσαν κατάλογο που περιλάμβανε μόνο τα δύο δικά τους ονόματα, γλιτώνοντας έτσι τους Εβραίους. Υπάρχει και το παράδειγμα του αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού, ο οποίος όταν διαμαρτυρήθηκε στον Γερμανό διοικητή στην Αθήνα για τα μέτρα κατά των Εβραίων, κι εκείνος τον απείλησε με τυφεκισμό, απάντησε «τους ιεράρχες τους κρεμούν, παρακαλώ να σεβαστείτε αυτήν την παράδοση».
Πολλούς από τους μη-Εβραίους που βοήθησαν τους Εβραίους συνανθρώπους τους, τίμησε το Ίδρυμα Γιαντ Βασέμ στην Ιερουσαλήμ, αποδίδοντάς τους τον τίτλο του «Δικαίου των Εθνών». Μεταξύ αυτών περιλαμβάνονται και πάνω από 350 Έλληνες.
Η Ισραηλιτική Κοινότητα Βόλου έχει τιμήσει σωτήρες μελών της σε πολλές εκδηλώσεις, με σημαντικότερη εκείνη του 1995 στο «Ξενία», όπου οι απόγονοι των διασωθέντων Εβραίων του Βόλου ήρθαν από κάθε γωνιά της γης για να τιμήσουν τους σωτήρες των πατέρων τους, μέσω των δικών τους απογόνων. Οι τελετές αυτές, μέσα από τη συγκινησιακή φόρτιση και την πυροδότηση της μνήμης, υπενθυμίζουν και τη διαχρονική αξία της ανθρωπιάς και της αλληλεγγύης. Ένας κακός και ζηλόφθονος άνθρωπος μπορεί να γίνει η αιτία για τον θάνατο πολλών. Ένας άνθρωπος με συνείδηση και ανθρωπιά μπορεί να σώσει έναν μόνο, αλλά όπως λέει και το Ιερό Ταλμούδ «όποιος σώζει μια ζωή, σώζει τον κόσμο όλο».