Του Παναγιώτη Σωτηρόπουλου,
(Ευρωπαϊκό Σχολείο Βρυξελλών ΙΙΙ)
Στην απαισιόδοξη και συγκαταβατικά ωφελιμιστική εκδοχή της ευτυχίας στον Marcel Proust, που της αναγνώριζε ως μοναδικό σκοπό να καθιστά τη δυστυχία υποφερτή, μπορεί κανείς να αντιπαραθέσει, όπως υποστήριζε ο Albert Camus, μια κοινωνικά προσδιορισμένη εκδοχή της ευτυχίας, ως ώσμωση ψυχικής ευφορίας στο πρόσωπο του άλλου; Παράδοξα αντιστικτική σύνθεσή της.
«Όταν έχουμε δει μόνο μια φορά τη λάμψη της ευτυχίας στο πρόσωπο ενός ατόμου που αγαπάμε, γνωρίζουμε ότι δεν μπορεί να υπάρξει άλλη κλίση για έναν άνθρωπο παρά να αναδείξει αυτό το φως στα πρόσωπα που τον περιβάλλουν» (CarnetsII (1942-1951)).
Να βλέπεις τον θάνατο ως το αναπόφευκτο τέλος μιας ζωής που ποθείς και παράλληλα να βιώνεις την αίσθηση της αιωνιότητας. Δίβουλη η ευτυχία μας. Καταδικασμένη να συνυπάρχει ως αλλεπάλληλη απόπειρα αποδράσεων από έναν κόσμο αδιάφορο και ασυνάρτητο. Κι όμως από αυτό τον δυϊσμό προκύπτει μια νέα θέση – εξέγερση που βάζει στο επίκεντρο της ύπαρξής μας την αξία της ζωής, ενάντια στον αστικό κομφορμισμό και στον τοξικό εφησυχασμό, στον αντίποδα του απολυταρχισμού. Μέσα από την υπέρβαση της φθοράς του χρόνου και της βιοτής ο Friedrich Nietzsche διέβλεπε στην αναζήτηση της ευτυχίας την αέναη αύρα ζωής, το φως και την ελευθερία των κινήσεων. Όσο ποιητικός και καλλιεπής όμως κι αν είναι στη διατύπωσή του ο παραπάνω ισχυρισμός δεν προσδιορίζει τα μέσα κατάκτησης της ευτυχίας. Εξίσου αναπάντητο παραμένει το ερώτημα στον καντιανό ορισμό της ευτυχίας μέσα από τη συνειδητοποίηση της απόλαυσης της ζωής που συνοδεύει χωρίς διακοπή ολόκληρη την ύπαρξή του ατόμου. Ο άνθρωπος αναζητεί την ευτυχία, αλλά δεν ξέρει πώς να την επιτύχει. Γιατί η ευτυχία δεν μπορεί να είναι μόνο το άθροισμα των απολαύσεων ή η τάση κι η ικανότητα να την επιθυμούμε, αλλά μια κατάσταση πληρότητας αισθηματικής που παραμένει ανεπηρέαστη από όσα κατατρέχουν τη ζωή. Δεν περιορίζεται σε συλλογή και επιμερισμό εμπειριών, αλλά είναι ένας ορίζοντας που παραμένει ανοιχτός, ένας στόχος, μια ελπίδα, μια υπόσχεση.
Μέσα από τον ανοιχτό ορίζοντα της συχνά απροσδιόριστης αλλά διάχυτης ως αίσθησης ευτυχίας, η αναζήτησή της καταλήγει στην ευτυχία της αναζήτησης. Με άλλα λόγια, όπως επισημαίνει ο PascalBruckner, μήπως το μυστικό του ευ ζην είναι να περιγελάς την ευτυχία; Να μην την αναζητάς αλλά να την καλωσορίζεις χωρίς να αναρωτιέσαι αν αξίζει ή συμβάλλει σε κάτι καλό. Να μην πασχίζεις επίμονα να τη διατηρήσεις, να μη μετανιώνεις για την απώλειά της, να την αφήνεις να αναδύεται απρόσμενα, με τα ιδιότροπα χαρακτηριστικά της, στην καθημερινότητά μας ή υπομόχλια σε μεγαλοπρεπείς καταστάσεις. «Υπάρχουν πάντα πολλά για να επιθυμήσουμε, να ανακαλύψουμε, να αγαπήσουμε, και εγκαταλείπουμε τη σκηνή χωρίς να γευτούμε τη γιορτή» (Pascal Bruckner: L’ Euphorie perpétuelle).
Αναρωτήθηκα κάποτε στο γαλήνιο τοπίο της Προβηγκίας που περιβάλλει το Château της Vauvenargues όπου βρίσκεται ενταφιασμένος ο τελευταίος ιδιοκτήτης του ο Pablo Picasso, με την επιβλητική κορυφή του St. Victoire κατάντικρυ που αποθανάτισε o Paul Cezanne, αν είχε νόημα η μομφή του νεαρού Mirabeau προς τον φίλο του Vauvenargues για την επιλογή ενός τρόπου ζωής χωρίς σχέδιο ολοκλήρωσης της ευτυχίας. Η σωτηρία της ψυχής είναι μεγάλο πράγμα, θα πίστευε ασφαλώς το γνήσιο τέκνο του παλιού καθεστώτος και είχε επεξεργασθεί το μεθοδολογικό περικείμενό της λες κι η ζωή χωράει σε κανόνες και αρχές που πρέπει απαρέγκλιτα να ακολουθήσει κανείς.
Στη σημασιολογική ασάφεια της ευτυχίας προστίθεται κι η παραδοξότητά της: Χρειάζεται τόλμη για να προκαλέσουμε την ευτυχία σήμερα. Να μην αρκεστούμε στην υπερβολή και στην επιβολή της ευδαιμονίας ως κατάκτησης, για να βιώσουμε την ύπαρξη ως δύναμη κι όχι ως εξάρτηση. Να προσλαμβάνεις τη ζωή με παιχνιδιάρικη διάθεση, μια καλά παιγμένη παράσταση, όπου όμως το πάθος της έκφρασης ξεπερνά πάντα το έργο.
Χρειαζόμαστε εντέλει την παραμυθία μιας διακριτής κατανομής του χρόνου σε περιόδους ευτυχίας και δυστυχίας, τη φενάκη της επανανοηματόδοτησης της ζωής μετά την ευωχία των εορταστικών εκδηλώσεων; Είναι τελικά η ευτυχία μια προσωπική υπόθεση όπως αντιλαμβάνεται ο αδηφάγος καταναλωτισμός κι όπως προωθεί ο αδίστακτος ανταγωνισμός; Ή μήπως η ευτυχία βρίσκεται στη διαρκή ώσμωση με τους άλλους;
Κάποτε η ευτυχία βρισκόταν στην ευχαρίστηση της αναζήτησης και της ανταλλαγής, σε ένα διαρκές παιχνίδι αποπλάνησης, έλξης, με τη γιορτή να ξετυλίγεται στον δρόμο όπως και στα σαλόνια. Ήταν έκφραση έντονη μέσα από μια γλώσσα αισθησιασμού, χειρονομιών, εγκαρδιότητας. Ήταν υπόθεση δημόσιας συνάντησης, πολιτικό και παιδαγωγικό παίγνιο που δεν εξαντλούσε την απόλαυση της ζωής στις ανέσεις που χαρίζει η τεχνολογική πρόοδος. Εκλείπουν σήμερα η γλώσσα της δημόσιας ευτυχίας κι ο διεκδικητικός λόγος για να τη βιώσουμε, ενώ μας προσφέρονται ευκαιρίες και επίσημα τουλάχιστον επαγγέλλονται έναν ευρωπαϊκό ή ακόμη και παγκόσμιο δημόσιο ορίζοντα. Όμως μέσα από τον ορυμαγδό των εικόνων και των ειδήσεων που μας κατακλύζουν καθημερινά και προκαλούν κορεσμό ή και παραίτηση, απωλέσαμε και τη δημόσια περιέργεια που ωθούσε στην αναζήτηση της αυθεντικής γνώσης, του αυθεντικού νοήματος ζωής, της ουτοπίας που συνδαυλίζει το πνεύμα της δημιουργικής εξέγερσης και της γόνιμης αμφισβήτησης. Αυτή που θα μετέστρεφε την πορεία μας, που θα προκαλούσε με διαρκή ζύμωση τη μετατροπή της επιθυμίας σε ευχαρίστηση, γιατί η ζωντανή επιθυμία μόνον ως απόλαυση γίνεται πλήρωση συναισθηματική. Δεν είναι η ευχαρίστηση στη βουλιμική της εκπλήρωση ένα σύντομο μονοπάτι, αλλά η απόλαυση της διαδρομής στο μονοπάτι. Γιατί αυτό που χαρίζει συγκίνηση και πληρότητα δεν είναι η κατάργηση της επιθυμίας, όσο ταπεινής κι αν φαντάζει, αλλά η καλλιέργειά της, η ανάπτυξή της, η διάρκειά της και η ανατροφοδότησή της.
Μήπως η καθημερινότητα είναι μια γιορτή της αναζήτησης του ουσιώδους της ζωής, η συνάντηση με το ανέλπιστο που κρύβουν ο έρωτας, πράξεις που δίνουν έκφραση και νόημα στην ανθρώπινη ύπαρξη, ανάσα της καρδιάς; Να μεταμορφώνεις την καθημερινότητα σε ευκαιρία πνευματικής ανάτασης, που με τη μακροθυμία, τη συγχωρητικότητα, την ταπεινοφροσύνη και την αυτοθυσία παρέχουν μέγιστο και τίμιο μάθημα ζωής; Στο περικείμενο μιας γενικευμένης αφασίας με δημιουργικές ιδέες και θαρραλέες πρωτοβουλίες να φωτίζεις ελπιδοφόρα την κοινωνία;
Η ζωή έχει νόημα για όσους ψηλαφίζουν καθημερινά το φως και το χρώμα που χαρίζει η ευτυχία ν’ ατενίζεις τη γραμμή των οριζόντων ως πρόκληση για ταξίδι.
* To see a World in a Grain of Sand
And a Heaven in a Wild Flower
Hold Infinity in the palm of your hand
And Eternity in an hour
WILLIAM BLAKE, «Auguries of Innocence»