Του Κυριάκου Παπαγεωργίου
Αφού είχα περπατήσει το ορεινό και κακοτράχαλο σώμα του μικρού νησιού, από το εξωκλήσι της Αγίας Μαρίνας ίσαμε τον φάρο, στις Απολυτάρες, γυρνώντας στον ταπεινό οικισμό του νησιού, πήρα την απόφαση να βουτήξω στην πασίγνωστη πια θέση που οι ντόπιοι αποκαλούν Πινακάκι, όπου τοποθετείται το στίγμα του ναυαγίου των Αντικυθήρων.
Όχι, δεν βούτηξα ώς τον βυθό των 45 μέτρων, για να «συλήσω» λεπτομέρειες και ιστορικά στοιχεία του ναυαγίου.
Τη βουτιά την επιχείρησα, ως αυτοδύτης, εθισμένος σε τέτοιες «αρχαίες βουτιές» ψάχνοντας με το βλέμμα τις φυσικές επιστρωματώσεις του ανώμαλου βυθού.
Όμως ναι, «μύρισα» και «διάβασα» την ατμόσφαιρα του μηχανισμού, της ολκάδας αλλά και των έργων τέχνης που είναι ακόμα σκεπασμένα κάτω από τη λάσπη του βυθού.
Δεν μπορώ να πω ότι ο χώρος προϊδεάζει για το μυστήριο του ναυαγίου, αλλά ούτε και πως ο βυθός έχει κάτι ιδιαίτερο και διαφορετικό από ό,τι οι βυθοί των ελληνικών θαλασσών (όπως λ.χ. ο βυθός των Ματάλων).
Βγήκα στη στεριά ύστερα από ένα μισάωρο δίχως να γίνω σοφότερος ή κερδισμένος.
Ανηφόρισα ώς τον οικισμό, όπου ανάμεσα στους ντόπιους διέκρινα τον διάσημο Αμερικάνο καθηγητή και αρχαιολόγο Μπρένταν Φόλεϊ, που μόλις είχε έρθει στην Ελλάδα με μια ομάδα σπουδαστών Αμερικανικού Πανεπιστημίου για να κάνουν τις πρώτες βουτιές στα Αντικύθηρα.
Τις μέρες του 2004 στο νησί τους είχε στρατοπεδέψει ολόκληρο «τάγμα» Αμερικανών αυτοδυτών αρχαιολόγων. Διέμεναν μάλιστα όλοι τους στο προαύλιο του σχολείου, όπου τους είχε παραχωρηθεί άστεγη διαμονή – ελλείψει οποιασδήποτε, τότε, ξενοδοχειακής μονάδας.
*
Πέρσι το χειμώνα επισκέφθηκα την Έκθεση του Αρχαιολογικού Μουσείου, που είχε σχέση με την ποίηση και τη θάλασσα. Σε μια γωνιά του Μουσείου βρισκόταν – και βρίσκεται – ο εντυπωσιακός Μηχανισμός που εντοπίστηκε στη θέση του Ναυαγίου των Αντικυθήρων. Αποτελεί τεκμήριο και μοναδικό κειμήλιο και θησαυρό, το όργανο του Μηχανισμού, τέτοιας σημασίας και σπουδαιότητας που αξίζει όσο το σύνολο των κλεμμένων αετωμάτων και των ζωφόρων του Παρθενώνα.
Στην Έκθεση του Αρχαιολογικού Μουσείου ανακάλυψα το περιπετειώδες και διαχρονικό ταξίδι του ανθρώπου μέσα στον χρόνο.
Εξίσου σημαντικό ήταν και είναι το ταξίδι που εκτίθεται στο Ίδρυμα Λασκαρίδη, στον Πειραιά, από πέρσι μέχρι και τον φετινό Μάρτη. Ένα ταξίδι σε έναν βυθό ανεκτίμητης αρχαιολογικής αξίας ως προς τα ευρήματα και τον πλούτο του συγκεκριμένου ιστορικού ναυαγίου.
Έτσι φέτος αποφάσισα να επισκεφτώ το προαναφερόμενο Μουσείο του Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη, στη συμβολή των οδών 2ας Μεραρχίας και Ακτής Μιαούλη, στον Πειραιά.
Πριν όμως θα ήθελα να σημειώσω τη διαχρονική και επιστημονική υπεραξία του συγκεκριμένου Μουσείου. Περιέχει τα σημαντικότερα από τα αντικείμενα της σύγχρονης και παλιότερης ναυσιπλοΐας που με φροντίδα και γνώση έχουν συγκεντρωθεί από τους ανθρώπους του. Σκάφανδρα, στολές, υδρόγειοι, πυξίδες, τιμονιέρες, βαρδιόλες, ανεμολόγια και κάθε είδους ναυτικά εξαρτήματα και συσκευές κοσμούν τις πολλαπλές αίθουσες των δυο ορόφων του εκπληκτικού νεοκλασικού της οικογένειας Λασκαρίδη. Ακόμη κι ένας «Χρυσούς Αριστοτέλης», έργο εξαιρετικά σπάνιο και πρωτότυπο κειμήλιο εποχής.
Αίθουσες με εκθετήρια, βιβλιοθήκες, video, συναυλιών και συμποσίων, ακόμη και ειδική αίθουσα αφιερωμένη σε ευρήματα και ιστορικά κειμήλια από τα βρετανικά σκάφη του Nelson.
Aλλά το σημαντικό από την Έκθεση του Μουσείου είναι η ανεύρεση εικοσιδύο αντικειμένων από το Ναυάγιο των Αντικυθήρων.
Στην επάνω μεγάλη αίθουσα του Μουσείου, ανάμεσα σε ιστορικά βιβλία, χάρτες και ναυτιλιακά αντικείμενα, εκτίθεται ο πλούτος των επίκαιρων ευρημάτων, σε μια διάταξη κι έναν εκθετικό δόμο που συμβαδίζει με τις ανακαλύψεις και τις σύγχρονες αποκαλύψεις του σπάνιου βυθού των Αντικυθήρων.
Τα γλυπτά, χάλκινα και μαρμάρινα αγάλματα αποτελούν το σημαντικότερο μέρος του φορτίου του πλοίου. Εντυπωσιακά έργα τέχνης από χαλκό, σε φυσικό και υπερφυσικό μέγεθος, όπως ο «Έφηβος των Αντικυθήρων», αλλά και άλλα αγαλμάτια που ανελκύονται από τις πρώτες έρευνες του 1901 ώς το 1976.
Αλλά και σήμερα ακόμη ανασύρονται τμήματα που ανήκουν στο ίδιο πλοίο προσφέροντας πολύτιμες πληροφορίες για την κατασκευή του. Αλλά ποιο ήταν το πλοίο, από πού ερχότανε και πού κατευθύνονταν; Μα κυρίως με τι ήταν φορτωμένο, εκτός από τον «Έφηβο» και τον περίφημο «Μηχανισμό»;
Ο αρχαιολόγος Λάζαρος Κολώνας, ο οποίος πέρσι με κατηύθυνε στις τελευταίες ανασκαφές της αρχαίας αχαϊκής πόλης Δύμη, φαίνεται ότι παίζει σημαντικό ρόλο στην ανακάλυψη του Πάμφιλου, ενός θραύσματος Μεγαρικού σκύφου, από το Ναυάγιο των Αντικυθήρων.
Αλλά εκτός από αυτό το θραύσμα του σκύφου έχουν ανελκυσθεί πλήθος μικροαντικείμενα, αισθητικής και τεχνολογικής αξίας. Ειδικότερα ανελκύσθηκαν και παρουσιάζονται τμήματα από μια υδραντλία που λειτουργούσε χειροκίνητα κι άδειαζε το νερό που εισχωρούσε μέσα στο κατώτερο τμήμα του κύτους, τμήματα τριών από τις άγκυρες του πλοίου, βολίδες για τη μέτρηση του βάθους, καθώς κι ένας μολύβδινος κρίκος που εξυπηρετούσε στην απελευθέρωση της άγκυρας, όταν κολλούσε στον βυθό. Εντυπωσιακό εύρημα αποτελεί κι ένα «δελφινόσχημο» αντικείμενο βάρους περίπου 100 κιλών, το οποίο χρησίμευε πιθανότατα στην άμυνα του πληρώματος σε περίπτωση επίθεσης από πειρατές.
Τέλος βρέθηκαν και χρυσά κοσμήματα, αλλά και οστέϊνοι αυλοί. Οι εμπορικοί αμφορείς με την οξεία απόληξη στη βάση τους είναι το πιο συνηθισμένο εύρημα του Ναυαγίου, καθώς χρησίμευαν για τη θαλάσσια μεταφορά των αγαθών (κρασί, λάδι, ξηρούς καρπούς). Η βάση τους εξυπηρετούσε στην καλύτερη τοποθέτησή τους, ώστε να ταξιδεύουν με ασφάλεια.
Στο συγκεκριμένο ναυάγιο έχουν εντοπισθεί αμφορείς από τη Ρόδο, την Κω και την Έφεσο. Επίσης έχουν ανασυρθεί και αγγεία διαφορετικών τύπων, καθώς κι επιτραπέζια κεραμικά, υψηλής αισθητικής αξίας. Τριάντα έξι κορμοί μαρμάρινων αγαλμάτων έχουν ανασυρθεί μέχρι σήμερα από τον βυθό των Αντικυθήρων, ωστόσο ο πραγματικός αριθμός των αγαλμάτων είναι άγνωστος, καθώς έχουν βρεθεί και πολλά θραύσματα. Τα αγάλματα είναι εξαιρετικής ποιότητας, κατασκευασμένα από το περίφημο παριανό μάρμαρο. Πολλά βρέθηκαν θαμμένα στην άμμο, ενώ όσα ήταν εκτεθειμένα έχουν διαβρωθεί από λιθοφάγους οργανισμούς.
Σήμερα οι αρχαιολόγοι ερευνούν με προσοχή τον βυθό ώστε να μη διαφύγει κάποιο σημαντικό εύρημα που μπορεί να κρύβεται μέσα σε φαινομενικά άμορφη μάζα οξειδώσεων.
Όμως τα αγάλματα δεν είναι τα μόνα εντυπωσιακά έργα τέχνης που μετέφερε το πλοίο. Χάλκινα και γυάλινα αγγεία συμπληρώνουν την εικόνα του πλούσιου φορτίου. Αλλά το πιο θαυμαστό εύρημα είναι ο «Μηχανισμός των Αντικυθήρων», ο πρώτος αναλογικός υπολογιστής στον κόσμο. Κάθε έρευνα γίνεται με την ελπίδα της ανεύρεσης θραυσμάτων του που θα συμπληρώσουν το παζλ της περίπλοκης λειτουργίας του.
*
Το πλοίο που αποκλήθηκε «των Αντικυθήρων» και ναυάγησε λόγω της κακοκαιρίας γύρω στο 50 π.Χ. βόρεια του νησιού, ήταν μια ολκάς, δηλαδή φορτηγό σκάφος. Για τον προσδιορισμό του τύπου του καραβιού βοήθησε το εξαιρετικά πλούσιο φορτίο του, επειδή μόνο ένα φορτηγό σκάφος θα μπορούσε να χωρέσει και να μεταφέρει τόσο πολλά και διαφορετικά αντικείμενα, σκεύη και αποσκευές. Το μήκος του υπολογίζεται γύρω στα 30 με 40 μέτρα. Το πλάτος του από 10 μέχρι 14 και το βάθος του κύτους γύρω στα 6 μέτρα. Μπορούσε να μεταφέρει φορτίο από 250 μέχρι 300 τόνους.
Παρόλες τις έρευνες δεν κατορθώθηκε να εντοπισθεί το λιμάνι απόπου προέρχονταν. Υπολογίζεται όμως ότι τα έργα τέχνης που μετέφερε προέρχονταν από τη Δήλο, την Πέργαμο ή την Έφεσο. Πιθανολογείται πως το μεγάλο φορτίο προορίζονταν να διακοσμήσει την έπαυλη κάποιου πλούσιου Ρωμαίου στην Ιταλία, ο οποίος συνέλεγε ελληνικά έργα τέχνης. Σήμερα πάντως τα εντυπωσιακά ευρήματα του ναυαγίου συνθέτουν μιαν εικόνα της αισθητικής αρτιότητας της εποχής.
Η τεχνική ναυπήγησης του σκάφους παραπέμπει στην πιο διαδεδομένη μέθοδο της αρχαιότητας που είναι γνωστή με το χαρακτηρισμό «πρώτα το περίβλημα». Πρώτα δηλαδή κατασκευαζότανε η τρόπιδα (καρίνα) κι έπειτα το κέλυφος του πλοίου με επιμήκεις σανίδες που συνδέονταν με ξύλινους γόμφους και καβίλιες.
Εξωτερικά το μέρος του πλοίου (των Αντικυθήρων) που βρεχόταν από το νερό ήταν επενδεδυμένο με λεπτά φύλλα μολύβδου, στερεωμένα με χάλκινα καρφιά πάνω από ύφασμα, δέρμα ή φύλλα δέντρων ποτισμένα σε ρητίνη για την προστασία του ξύλου από τις στρειδώνες.
*
Το Πάσχα του 1900 δυο σφουγγαράδικα καΐκια από τη Σύμη βρήκαν καταφύγιο στον Ποταμό των Αντικυθήρων. Το ναυάγιο εντόπισε ο Ηλίας Σταδιάτης, βουτώντας με το σκάφανδρο, στα 45 μέτρα κι ειδοποίησε αμέσως το αρμόδιο υπουργείο. Το ελληνικό κράτος αποφάσισε ν’ αρχίσει αμέσως ενάλια αρχαιολογική έρευνα. Έπειτα από τεράστιες δυσκολίες, περιπέτειες και ανθρώπινα θύματα ανασύρθηκαν το καλοκαίρι του 1901 ο Έφηβος και ο Μηχανισμός.
Οι έρευνες συνεχίστηκαν μετά από χρόνια, και συγκεκριμένα το 1976, με τον Γάλλο ωκεανολόγο Jacque – Yves Cousteau που με το πλοίο του Kαλυψώ κάνει τι πρώτες καταδύσεις με αυτόνομες αναπνευστικές συσκευές. Ποντίστηκε κώδωνας για την αποσυμπίεση κατά την ανάδυση των δυτών. Τα ανελκυόμενα ευρήματα είναι το ένα καλύτερο από το άλλο.
*
Φεύγοντας από το εκπληκτικό αυτό Μουσείο (ανοιχτό μέχρι 4 μ.μ.) κι εντυπωσιασμένος όχι μόνο από τον πλούτο των ευρημάτων, αλλά και την τάξη που όλα είναι βαλμένα μέσα στις θαυμάσιες αίθουσες του Ιδρύματος, έγραψα στο Βιβλίο των επισκεπτών τα παρακάτω λόγια:
«Έκαμα βουτιά μ’ ελεύθερη κατάδυση στο πιθανό σημείο του Ναυαγίου. Μαγεύτηκα από το υποβένθιο περιβάλλον. Όμως σήμερα με χαρά κι ευγνωμοσύνη βλέπω στο υπέροχο στολίδι του Ιδρύματος τη μοναδική και σπάνια αυτή Εκθεση των ευρημάτων του Ναυαγίου. Δεν μπορώ τίποτ’ άλλο να πω παρά το ότι τα έχω χαμένα»…
Οχτώ του Γενάρη 2018