Της Λίνας Θωμά
Mιχάλης Γ. Σαμπετάι,
Εβραϊκά βήματα στη Μαγνησία,
Έκδοση της Ισραηλιτικής Κοινότητας Βόλου,
Βόλος 2022, σελ. 48.
Μια περιδιάβαση στα χνάρια του εβραϊκού πολιτισμού της περιοχής επιχειρεί το κατατοπιστικό εγχειρίδιο του αντιπροέδρου της Ισραηλιτικής Κοινότητας Βόλου, Μιχάλη Γ. Σαμπετάι, που διανέμεται δωρεάν και που συγκεντρώνει πολύτιμες πληροφορίες για το εβραϊκό στοιχείο του τόπου μας, από την εποχή της αρχαιότητας ώς τις μέρες μας. Μικρό, αλλά περιεκτικό ανάγνωσμα, αποτελεί ταυτόχρονα και έναν «πρακτικό οδηγό πολιτιστικού, τουριστικού και αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος» επισημαίνει η συγγραφέας, Βικτώρια Γ. Σαμπετάι, στον Πρόλογο και συμπληρώνει: «Σε καιρούς όπου οι άνθρωποι έχουν τάση να ξεχνούν, η καταγραφή των στοιχείων ως μέσο διαφύλαξης της ιστορικής κληρονομιάς κάνει χρέη υπενθύμισης για τους παλιούς και ενημέρωσης για τους νεότερους, αποφεύγοντας την απειλή της λήθης». Μια τέτοια παρακαταθήκη πολιτισμού δεν είναι λίγο: Το «σχοίνισμα κληρονομίας» είναι ένας πολύτιμος ιστορικός κλήρος.
Η επιλεκτική ματιά του Σαμπετάι ξεδιαλέγει και προβάλλει τα πιο χαρακτηριστικά: Ξεκινώντας από τους αρχαιολογικούς χώρους εβραϊκού ενδιαφέροντος, σταχυολογεί στη συνέχεια τα εβραϊκά σύμβολα (την Επτάφωτη Λυχνία ή Μενορά, το Σοφάρ, το Κιπά, το Αστέρι του Δαβίδ ή Μαγκέν Νταβίντ, το Ταλέτ, τη Μεζουζά και το Μιζράχ) για να προχωρήσει στην παρουσίαση της Συναγωγής του Βόλου, κάνοντας αναφορά στην ιστορία της κατασκευής της, κιόλας από την περίοδο της τουρκοκρατίας. Την καταστροφή της στα χρόνια της ναζιστικής κατοχής ακολουθεί η κατοπινή ανέγερσή της (1944), ώσπου να δοθεί η τελική μορφή στο κτήριο, ύστερα από την περιπέτεια των σεισμών του 1955. Γύρω από τη Συναγωγή και το Κοινοτικό Κέντρο αναπτύσσεται και η εβραϊκή συνοικία που δεν έχει, ωστόσο, τη μορφή του γκέτο, μια και «πολλοί Εβραίοι ζούσαν και σε άλλους δρόμους πιο μακριά».
Η τοπογραφία αυτή γίνεται μαζί κι ένας περίπατος στην ιστορία, καθώς με αναφορά τις βολιώτικες γειτονιές, η ξενάγηση στον τόπο φέρνει την ξενάγηση στον χρόνο: Στοιχεία αρχιτεκτονικής και μνημεία, αποθήκες και εργοστάσια παλιά, που συνδέθηκαν με γνωστά ονόματα Εβραίων, σημάδεψαν την ανάπτυξη της πόλης μέσα στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, επιτελώντας συχνά και έργο κοινωνικής προσφοράς. Πόσοι γνωρίζουμε, για παράδειγμα, ότι ο ελβετικής καταγωγής Εβραίος καπνέμπορος Έρμαν Σπίρερ έδωσε καταφύγιο στους Μικρασιάτες πρόσφυγες στην ομώνυμη καπναποθήκη του στον Βόλο, όπως και σε αντίστοιχα δικά του κτήρια σε όλη την ελληνική επικράτεια; Το εργοστάσιο του Μουρτζούκου – Λεβιάθαν, ένα από τα μεγαλύτερα υφαντουργεία της πόλης, μετατράπηκε από τους Γερμανούς σε στρατώνα και βανδαλίστηκε, σύμφωνα με τη μαρτυρία της Πωλέτας Νεχάμα Μουρτζούκου: Η δυσκολία της επιβίωσής του ύστερα από τον πόλεμο θα φέρει το τίμημα της παλιάς του καταστροφής. Αλλά και αυτή ακόμα η Κίτρινη Αποθήκη υπήρξε τόπος μαρτυρίου για τους Εβραίους. Χρησιμοποιήθηκε μάλιστα και ως προσωρινό γκέτο πριν από την εκτόπισή τους στα στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Εκείνο ωστόσο που αποτελεί την εκτενέστερη αναφορά είναι το εβραϊκό νεκροταφείο του Βόλου. Η ιστορική αναδρομή του σκάβει βαθιά την πολεοδομία της πόλης. Είναι σαν να παραμένουν ζωντανές οι μνήμες των νεκρών του και μέσα από τις επιτύμβιες στήλες, τα ανάγλυφα μοτίβα και τις επιγραφές να αναβιώνει ο πολιτισμός της θρησκευτικής τέχνης σε όλο το μεγαλείο της• μέσα από το καλέμι του χρόνου να αποκτάει αδιατίμητη αξία πια. Η απαγόρευση της εκταφής των νεκρών από την εβραϊκή θρησκεία διατηρεί μνημεία μόνιμα που μεταφέρουν την πολύτιμη τέχνη τους στους επιγόνους ως αδιάψευστη μαρτυρία. Δεν υπάρχει τίποτα πιο ζωντανό από ένα τέτοιο νεκροταφείο, τελικά. Εδώ θα βρει την ευκαιρία ο συντάκτης να διατρέξει και σχετικά ταφικά έθιμα (Σσμιρά, Τααρά, Ταχριχίμ, Κριά κ.λπ.), καταλογογραφώντας την ορολογία τους και ξεναγώντας τον αναγνώστη στον πολιτισμό του ειδικού όρου, άλλη μια φορά.
Στον διαπλασμένο και καθαρισμένο πλέον χώρο του εβραϊκού αυτού κοιμητηρίου, υπάρχει και μνημείο του Ολοκαυτώματος με τα ονόματα των εξοντωθέντων από τους Ναζί. Όπως εύστοχα παρατηρεί ο συγγραφέας, «τα νεκροταφεία μετατρέπονται σε αφηγητές της Ιστορίας», καθώς «τα μνήματα των ανθρώπων που έζησαν τη φρίκη των ναζιστικών στρατοπέδων αποτελούν τρανή μαρτυρία». Ο ενδεχόμενος βανδαλισμός των μνημείων αυτών – φαινόμενο που δεν εκλείπει ακόμα και στις μέρες μας – βεβηλώνει τη μνήμη των θυμάτων. Οι Εβραίοι υπήρξαν τα εξιλαστήρια θύματα της Ιστορίας: Οι κοινωνικές προκαταλήψεις, που τους στόχευσαν, έχουν δυστυχώς μέσα στους αιώνες ρίζα βαθιά.
Η περιορισμένη έκταση του βιβλίου δεν βλάπτει την ποιότητα, κάθε άλλο: Οι επιλεκτικές σημειώσεις που μεταφέρουν απόψεις μελετητών, η βιβλιογραφία, αλλά και η επισήμανση σχετικών ιστοσελίδων, συμπληρώνουν τα φροντισμένα σχεδιαγράμματα των διαδρομών στον χάρτη της πόλης, στις τελευταίες σελίδες. Φωτογραφίες και λοιπές επεξηγηματικές λεζάντες κατατοπίζουν τον αναγνώστη ενδεικτικά. Ο κόπος του συγγραφέα του πιάνει τόπο.